o sojuszu polsko-ukraińskim

10

14 – 27 stycznia 2011 * Kurier Galicyjski

moja „duma o aTamaNie”

nizował praktycznie od zera. Warto

wspomnieć, że to właśnie Kunstman

pierwszy odkrył radiowy talent Jere-

miego Przybory, ściągając go do Byd-

goszczy na spikera…

śmy się w niej dewizą wielkiego pisarza

A poza tym… czasy były niecieka-

polskiego, Józefa Mackiewicza: „Je-

we, o przedwojennych „prometejskich”

dynie prawda jest interesująca”. Sta-

ideach nie było co marzyć, więc Zdzi-

raliśmy się więc ukazać całą prawdę,

sław Kunstman postanowił się ode-

nie unikając spraw nieprzyjemnych,

JERZy LUBAcH

rwać od ziemi. Dosłownie! Należał bo-

tak dla Polaków, jak i Ukraińców. W

wiem do pionierów sportu balonowego

żartach wymyśliliśmy z Bohdanem

Zanim zdałem na wydział

w bidnej i smutnej powojennej Polsce.

Hudziem symbol nowego zbliżenia na-

reżyserii, studiowałem kilka lat

W barwach Aeroklubu Poznań szy-

szych dwóch narodów – obustronnie

historię na Uniwersytecie War-

bował w przestworzach i wielokrotnie

zaostrzony, pomalowany pół na pół na

szawskim. Moją pasją były za-

zajmował miejsca na podium podczas

biało-czerwono i żółto-błękitnie – „pal

kłamane lub przemilczane kar-

różnorakich zawodów balonowych.

pojednania”.

ty polskiej historii XX wieku,

Był człowiekiem skromnym, a przed-

Właściwie jedyną kontrowersję

szczególnie zwycięska wojna

wojenną twórczością lepiej się było w

stanowił wybór tytułu do filmu. Zapro-

polsko-bolszewicka w 1920

owych czasach nie chwalić, dlatego

ponowane przeze mnie „Trudne bra-

i dzieje „idei prometejskiej”

w Peerelu nigdy nie wyszedł zbiór

terstwo” nikomu się początkowo nie

Józefa Piłsudskiego. „Prome-

jego poezji, ale jeden wiersz zrobił

podobało, jednak po hucznej premie-

teizm” zakładał wyzwolenie

tak oszałamiającą karierę, że dotrwał

rze filmu weszło do języka publicysty-

spod sowieckiego jarzma na-

aż do czasów Internetu, przez który

ki polskiej, a często używane też było

rodów Ukrainy, Gruzji, Azer-

posyłają go sobie nawzajem Polacy

przez Prezydenta Kwaśniewskiego w

bejdżanu oraz innych narodów

w okolicach Gwiazdki, nie wiedząc naj-

wystąpieniach na tematy ukraińskie.

W oknach pociągu Symon Petlura i Józef Piłsudski, 1920 r.

zniewolonych, by wspólnie z

częściej, kim był jego autor. Pozwólcie

Mówiąc o hucznej premierze, mia-

nimi i krajami bałtyckimi utwo-

Petlury. Dlatego w końcówce filmu

więc, drodzy Czytelnicy „Kuriera Gali-

łem na myśli tę w Kijowie, bo w Polsce

rzyć  sojusz  geopolityczny.

pojawia się piękny wiersz „Duma o

cyjskiego”, że w tym okresie Świąt naj-

państwowa telewizja wyemitowała film

Dziś mamy sytuację, w której

atamanie”, napisany przez Zdzisława

radośniejszych, życząc Wam i Waszej

o godzinie… 23.50! W Kijowie nato-

wiele z kluczowych założeń

Kunstmana w 1936 roku:

Gazecie wszystkiego najlepszego,

miast odbyło się to z pełną pompą w

„prometeizmu” Marszałka zo-

pożegnam się słowami wiersza Zdzi-

historycznym budynku Rady, gdzie jed-

stało zrealizowanych, także

sława Kunstmana „W Dzień Bożego

nocześnie otworzono wystawę fotogra-

DUMA O AtAMANIE

dzięki śmiałym i dalekosięż-

Nie za dziesiątą rzeką,

Narodzenia”.

ficzną pod tymże tytułem, co film, przy-

nym działaniom zmarłego tra-

nie za czterdziestą górą –

gotowaną wspólnie przeze mnie, opera-

gicznie Prezydenta RP Lecha

była Twa Ukraina,

Cóż, od premiery filmu (1998 r.)

tora filmu, urodzonego w Czerniowcach

Kaczyńskiego, ale zagrożenie,

Atamanie Symonie Petluro…

minęło już 12 lat, ale wydaje się, że

austriackiego barona i polskiego patrio-

które „prometeizm” upatrywał

nadal jest on aktualny przynajmniej

ty – Franciszka Gorka i naszego znako-

w imperializmie moskiewskim,

W grzmotach dział i w ogniu karabinów

z jednego powodu – wiedza na te-

mitego konsultanta wojskowego, histo-

pozostaje to samo…

po królewsku, szkarłatnie zakwitła

mat sojuszu Piłsudski-Petlura jest w

ryka, autora wielu książek o Ukrainie,

krwią serdeczną na ostrzach bagnetów,

obu naszych krajach nadal znikoma,

pułkownika WP Tadeusza Krząstka. Po

Kiedy pod koniec lat 90. ubiegłego

zwycięstwami w zaciętych bitwach.

a „idea prometejska” strategicznego

projekcji filmu z tekstem nagranym po

wieku podjąłem próbę realizacji filmu

sojuszu od Bałtyku do Kaukazu w

ukraińsku przez wybitnego śpiewaka

dokumentalnego o polsko-ukraińskim

Rosła wielką, płomienną nadzieją

obronie przed wciąż się odradzającym

operowego Andrija Szkurhana, na sali,

sojuszu przeciw bolszewikom, był to

na dalekich, przeklętych obczyznach,

rosyjskim imperializmem nie zyskała

zapełnionej ukraińskimi notablami, ge-

temat zupełnie nieznany szerszym

uświęcona najsłodszym wyrazem,

takiego zrozumienia u rządzących tymi

neralicją i wysokimi przedstawicielami

kręgom zarówno w Polsce, jak i na

Zdzisław Kunstman

najpiękniejszym imieniem: Ojczyzna…

narodami, na jakie moim zdaniem za-

Prezydenta Kuczmy, przez parę minut

Ukrainie. Co więcej, mimo wszelkich

sługuje. Stąd wielce jestem wdzięczny

mi się spodobał, iż nie wyobrażałem

panowała głucha cisza. Już myśleliśmy,

zmian i „transformacji” w naszym kra-

Potężniała w strzeleckich okopach,

organizatorom „Arki” za zaproszenie

sobie lepszego odeń zakończenia tak

że wymyślony przez nas nowy symbol

ju – temat nadal niemile był widziany

niezachwianą, gorącą wiarą –

mnie wraz z moim filmem do cudne-

osobistego filmu. Po 12 latach od pre-

pojednania zostanie wypróbowany na

przez sporą część rządzącego ów-

miała pułki, baterie, dywizje

go Uniowa, gdyż dało to możliwość

miery filmu, chcę spłacić zaciągnięty

nas, gdy wybuchły oklaski i owacja na

cześnie establishmentu. Niechętnie

rozwinięte dumnie sztandary…

kontaktu dzieła i autora z młodym po-

wobec poety dług i pokrótce przedsta-

stojąco…

też się do niego odniosła rządowa

koleniem Ukraińców, od którego wie-

wić czytelnikom „Kuriera Galicyjskie-

Reakcja  Ukraińców  była  dla

faktycznie Telewizja Polska. Nieocze-

Brali szturmem moskiewskie armaty,

dzy historycznej zależeć będzie, czy

go” jego piękną postać.

wszystkich twórców filmu niezwykle

kiwanie jednak zyskaliśmy z produ-

młode życia składali w ofierze,

nasze braterstwo przestanie wreszcie

Zdzisław Kunstman urodził się 27

ważna, gdyż postać Petlury – nie mó-

centem – legendarnym twórcą nie-

za swobodę, za świętą wolność

być trudne.

stycznia 1909 roku w Łańcucie, gdzie

wiąc już o Piłsudskim – była w sowiec-

zależnego od cenzury, bo faktycznie

ukraińscy i polscy żołnierze…

też ukończył gimnazjum, na studia zaś

kiej (podobnie zresztą jak w peerelow-

podziemnego, wydawnictwa „Nowa”,

wybrał się do Lwowa, z którym zwią-

skiej) pseudo-historiografii doszczętnie

Mirosławem Chojeckim – potężnego

W dzień

Tak, jak w pieśni:

zał się na długo. W latach 1927-1933

zakłamana i oczerniona. Chcieliśmy

sprzymierzeńca, z którego wsparcia

– Jeszcze nie zginęła! –

studiował na Uniwersytecie Jana Ka-

więc zarazem Polakom przypomnieć o

bez chwili wahania skorzystaliśmy.

bożego Narodzenia

Tak, jak w pieśni:

zimierza filologię polską, uzyskując

jedynym sojuszniku w walce z nawałą

Okazał się nim Prezydent RP

– Jeszcze nie umarła!... –

stopień magistra, w międzyczasie

bolszewicką, zapomnianym i faktycznie

Aleksander Kwaśniewski, który w ra-

Wszystko jest, jak przed rokiem:

Na cmentarzach samotne mogiły –

kończąc filologię czeską na Uniwer-

– według określenia Tadeusza Hołówki

mach swojej polityki zbliżenia z Ukra-

płacz boleśnie rzucił się do gardła…

na szybach srebrne kwiaty

sytecie Karola w Pradze. Znał biegle

– zdradzonym w Rydze, a Ukraińcom

iną, objął patronat nad powstającym

czeski, słowacki i francuski. Jesz-

ukazać postać ich prawdziwego bo-

filmem. Faktycznie zaś ten potężny

i ten sam obraz w ramach okien;

Były długie, bezsenne noce –

cze w czasie studiów jego utwory

hatera narodowego, który o wolność

protektorat zawdzięczaliśmy zainte-

świat biały, jak opłatek…

dzień za dniem jednakowo szary

zaczęły drukować lwowskie pisma

swego kraju walczył wszelkimi sposo-

resowaniu naszym tematem ówcze-

i tęsknota ogromna w piersi –

„Słowo Polskie” i „Wiek Nowy”, a od

bami i za tę walkę zginął na wygnaniu

snego doradcy Kwaśniewskiego do

Będzie Wilia! – Uśmiechną się lu-

roześmiany, wesoły Paryż…

1933 współpracował także z tytułami

w Paryżu z ręki sowieckiego agenta

spraw ukraińskich, pana Jacka Klucz-

dzie,

warszawskimi – „Tygodnikiem Ilustro-

Szwarcbarda.

kowskiego, do niedawna Ambasadora

do świątecznej zasiądą wieczerzy –

Były myśli, zamiary, plany –

wanym”, „Ruchem Słowiańskim” oraz

Jerzy Giedroyć udostępnił nam z

RP w Kijowie.

błogosławiony grudzień!...

nie wierzyłeś nigdy, Atamanie,

dwoma wydawnictwami „prometejski-

archiwów „Kultury” opis misji Jerzego

Wspierał nas też zaprzyjaźniony

„W żłobie leży, któż pobieży…”

że już wszystko na zawsze skończone,

mi” – „Biuletynem Polsko-Ukraińskim”

Stempowskiego, podjętej z inspiracji

z Chojeckim Jerzy Giedroyć. „Książę

że już nigdy nie zmartwychwstanie…

i „Orient-Wschód”. W 1935 roku wygrał

Piłsudskiego, a polegającej na skło-

Redaktor”, twórca legendarnej „Kultu-

konkurs lwowskiej rozgłośni Polskiego

nieniu kół żydowskich do uczciwej

ry” zgodził się osobiście wystąpić w

Pomyśl: na cudzej ziemi,

Nie umarła! – z żołnierskich krzyży

Radia na spikera i odtąd jego piękny,

oceny postaci Petlury podczas pro-

naszym filmie, wypowiadając swoje

wśród obcych,

wyciągnęła do Ciebie ramiona,

melodyjny głos uwodził lwowiaków na

cesu jego mordercy, Szwarcbarda,

credo: Wolność Polski niemożliwa

tacy jak ty, młodzi chłopcy

gdyś na bruku obcego miasta

falach eteru. Kunstman-spiker był tak

który głosił, że to zabójstwo było spra-

jest bez wolności Ukrainy.

i małe dziewczęta

w krwawej męce bez skargi konał…

dobry, że po paru latach ukradła go

wiedliwą odpłatą za pogromy żydow-

Udzielone nam wsparcie Prezy-

zaśpiewają tę samą kolędę.

Lwowowi stolica. Odwdzięczył się jej

skie, rzekomo organizowane przez

denta oraz Redaktora Giedroycia z

Będzie jasny, najpiękniejszy dzień –

we wrześniu 1939, gdy brał udział w

Atamana. Misja Stempowskiego za-

Paryża zmogło wreszcie opór TVP

Pamiętaj: będą ludzie smutni,

słońce złote zabłyśnie w chmurach,

obronie Warszawy, jako zmobilizowa-

kończyła się niepowodzeniem, a mor-

i mogliśmy przystąpić do pracy nad

opuszczeni,

gdy Cię ziemi ojczystej oddadzą,

ny podporucznik rezerwy…

derca Petlury wyszedł z paryskiego

filmem. Scenariusz napisałem z ukra-

niepotrzebni nikomu –

Atamanie, Symonie Petluro…

W czasie okupacji od począt-

„Pałacu Sprawiedliwości”(!) wolny od

ińskimi historykami młodszego po-

ku działał w konspiracji, najpierw w

winy i kary. Do prawdy o pogromach,

kolenia, podówczas doktorami, dziś

Zdzisław Kunstman

i nikt z nimi słowa nie zamieni,

ZWZ, gdzie między innymi redagował

która była zupełnie inna, udało nam

profesorami Uniwersytetu Lwowskie-

nie zaprosi do swego domu…

Cóż, ów dzień do dziś nie nastał…

podziemne pismo „Odwet”, potem w

się dotrzeć w filmie, dzięki ukraińskim

go, Wiktorem Hołubką i Bohdanem

Wiersz ten znalazłem w chronionych w

Armii Krajowej. W ramach partyzantki

historykom, gdy uzyskali dostęp do

Hudziem. Obaj znają doskonale język

Weź do ręki biały opłatek,

Warszawskiej Bibliotece Narodowej ze-

akowskiej wraca w rodzinne łańcuckie

tajnych przedtem archiwów sowiec-

polski, specjalizując się właśnie w

choćbyś nawet nie miał z kim

szytach znakomitego „prometejskiego”

strony, gdzie jako porucznik „Grottger”

kiej bezpieki…

dziejach trudnego sojuszu Piłsudski-

go dzielić –

pisma „Orient-Wschód” wydawanego

(!) jest szefem rozpoznania miejsco-

Jak wspomniałem, film miał w na-

Petlura, co odzwierciedlały już pierw-

i życz szczęścia całemu światu,

w latach 30. przez młodych piłsudczy-

wej Komendy Obwodu AK. Zarazem

szym zamierzeniu ukazywać trudną

sze ich znakomite prace naukowe.

niech się wszystkie

ków. Pierwszym naczelnym redakto-

uczestniczy też w prowadzeniu pod-

niekiedy dla obu stron prawdę, co nie

Współpraca z nimi – która wkrótce

serca rozweselą!...

rem tego pisma był… Jerzy Giedroyć!

ziemnego nauczania.

znaczy, by miał być wypruty z emocji.

przerodziła się w szczerą, trwającą do

Przyznam się, że w owym czasie

Po wojnie powraca do zawodu

Mnie osobiście szczególnie bolała nie-

dziś przyjaźń – przebiegała właściwie

nic nie wiedziałem o autorze „Dumy

radiowca, pracując w rozgłośniach w

sprawiedliwość losu i niewdzięczność

całkowicie bezkonfliktowo, co nie dziwi,

Zdzisław Kunstman

o atamanie”, po prostu wiersz ten tak

Poznaniu i Bydgoszczy, którą zorga-

pamięci potomnych wobec Symona

gdy wyjawię, iż wszyscy trzej kierowali-