Wywiad

16

28 stycznia – 14 lutego 2011 * Kurier Galicyjski

„bez polskiego, romantycznego ducha,

polska umiera” – mówi profesor uniwersytetu

jagiellońskiego dr hab. andrzej Nowak

Cieszę się rzeczywiście, że mam

w wywiadzie udzielonym spe-

okazję współpracować z ludźmi o naj-

cjalnie dla portal.arcana.pl

wyższym poziomie naukowym i o roż-

nych zainteresowaniach. Doktor Hen-

portal.arcana.pl: Panie Pro-

ryk Głębocki – to jeden z najlepszych

fesorze, Polska miała w daw-

znawców, a może najlepszy, jeśli chodzi

nych czasach wybitnych rosjo-

o stosunki polsko-rosyjskie w XIX wie-

znawców i sowietologów. Całe

ku. Ta tematyka – to głębsze podgle-

pokolenia Zdziechowskich, Ku-

bie relacji, jakie mają miejsce w wieku

charzewskich, mackiewiczów,

XX. Jednocześnie jest to człowiek

matuszewskich... Czy także

podejmujący tematykę imperialną, w

dzisiaj istnieją takie kadry inte-

odniesieniu do Imperium Sowieckiego

bą, peryferią naśladowczą wobec Za-

lektualne, które mogłyby pełnić

i Imperium Rosyjskiego po roku 1991.

chodu, Polską, jako taką gorszą Fran-

w Europie rolę tych, którzy

Wiele znakomitych studiów wyszło

cją, dużo mniejszą, dużo słabszą...

tłumaczą specyfikę rosyjską?

Andrzej Nowak: Nie mam wąt-

spod jego pióra. Albo profesor Jaro-

Natomiast Polska, jaką utrwalił w

pliwości, że tak. Zawdzięczamy to ini-

sław Moklak, który znakomicie rozwija

swoich nutach Chopin... to była Pol-

cjatywie kilku ludzi. Jednym z najważ-

swoje badania w kierunku ukraińskim.

ska porywająca swoją dumą, swoją

niejszych jest na pewno Jan Malicki,

Bardzo dobrze potrafi współpracować

wolą walki o niepodległość, swoją

dyrektor Studium Europy Wschodniej,

z wieloma regionalnymi ośrodkami na

fascynującą odmiennością od kultu-

na Uniwersytecie Warszawskim. Stu-

Ukrainie, co jest niezwykle ważne, aby

ry mieszczańskiej Zachodu. Właśnie

dium wyszkoliło już, przez 20 lat, wiele

uniknąć porozumiewania się tylko z

dlatego przyciągnęliśmy Matejków,

roczników ludzi, którzy w pogłębiony,

„centralą”. Intelektualne stosunki pol-

Chopinów, Brucknerów i innych – bo

bardzo rzetelny sposób zajmują się

sko-rosyjskie, broń Boże, nie powinny

ta Polska porywała do czegoś, była

tematyką wschodnią – nie tylko rosyj-

polegać tylko na wymianie Warszawa

inna od tej mieszczańskiej kultury, od

ską, ale i kaukaską, ukraińską, środ-

– Moskwa, czy Kraków – Moskwa,

której wyszli Matejkowie, Chopinowie,

kowoazjatycką, białoruską. Czynią to

albo Kraków – Petersburg, ale powin-

czy Brucknerowie, Glogerowie i wielu

w sposób bardzo kompetentny, korzy-

niśmy sięgać do ośrodków prowincjo-

innych.

stając z opieki merytorycznej najlep-

nalnych, na tym polega cała sztuka.

A przychodzi do mnie ta myśl,

szych w Polsce znawców. Stanowi to

W paru przypadkach mogę po-

bowiem niedawno byłem na wykła-

Prof. Andrzej Nowak podczas udziału w Spotkaniach osso-

kontynuację znakomitych tradycji pol-

wiedzieć: mnie się w tym zakresie coś

dach w Pradze, Brnie i we Lwowie.

lińskich we Lwowie, w listopadzie 2010 r., fot. Jurij Smirnow

skiej sowietologii i wschodoznawstwa

udało. To znaczy, udało mi się nawią-

I wszędzie słyszałem komentarze

z okresu międzywojennego – choćby

kowscy – odwrócić się od Wschodu,

zać kontakt, przyciągnąć do współ-

historyków i politologów, dotyczące

większym wrogiem pozostaje

Instytutu wileńskiego. To jest przykład

bo to kosztuje nas bardzo wiele sił

pracy bardzo dobrych historyków czy

zmiany tej właśnie ambitnej, aktyw-

Polska niż rosja. Przecież Li-

chyba najważniejszy, ale mogę też

i oddala nas od źródeł cywilizacji ła-

politologów z tak różnych ośrodków,

nej polskiej polityki zagranicznej, tu w

twini ograniczają prawa mniej-

wymienić kilka indywidualnych posta-

cińskiej. A zatem lepsza była dla nich

jak Stawropol, Abaka, Woroneż...

Europie Wschodniej. Owa zmiana po-

szości polskiej w swoim kraju,

ci, znawców tej tematyki.

Polska mała, „przyklejona” do Zacho-

albo Kazań. Kazań przede wszystkim

woduje pewną konfuzję u tych ludzi.

Ukraina – w swojej zachodniej

Dla mnie absolutnie najlepszym

du, niż Polska z wybujałymi ambicja-

– znakomity ośrodek, intelektualnie

„Polska zawsze inaczej, niż my Czesi,

części – promuje ruchy zde-

znawcą współczesnej Rosji w Polsce

mi, których nie mogła zrealizować. Bo

chyba najciekawszy w tej chwili w Ro-

stawiała sobie ambitne zadania i była

cydowanie nam wrogie... Czy

jest profesor Włodzimierz Marciniak,

przecież nie wymyślił tego minister Si-

sji, ze swoim kwartalnikiem „Ab Im-

– częściowo wyrzutem sumienia, pod

ta polityka wschodnia podej-

który zresztą współpracował przez

korski. Krytyka tej, nazwijmy ją najsze-

perio”. W skali światowej najlepszym

naszym Czechów, adresem, częścio-

mowana m.in. przez śp. Lecha

lata z ośrodkiem Jana Malickiego. Dla

rzej, tradycji jagiellońskiej ma wielo-

pismem, poświęconym tej tematyce,

wo natchnieniem. Polska pokazywała

Kaczyńskiego ma jeszcze ja-

naszego sposobu rozumienia Rosji

wiekową tradycję. Ale, moim zdaniem,

prowadzonym przez młodych, w więk-

nam, że można chcieć więcej. I czy

kąś szansę na skuteczną kon-

ogromne znaczenie ma dzieło Andrze-

to co krytycy koncepcji jagiellońskiej

szości rosyjskich historyków. Skoro

coś złego z tego wynikało?”

tynuację?

ja Walickiego, profesora – nie chcę

Wydaje mi się, że nie ma dobrej

przedstawiają, w istocie prowadzi wła-

wspomniał pan Zakład Historii Europy

Sami Czesi podali mi taki przy-

określić go mianem nestora, wszak ma

alternatywy dla tej polityki. Niezależ-

śnie do wizji Polski małej, słabej, do

Wschodniej w Instytucie Historii UJ,

kład: tysiąc lat temu Czechy i państwo

dopiero 80 lat, ale na pewno swoimi za-

nie od trudności, na jakie ona napo-

słabego przyczółka Europy Zachod-

to przecież warto podkreślić, że wybit-

Piastów miały podobną ilość ludności,

sługami intelektualnymi predestynowa-

tyka. Ponieważ alternatywą, ale nie

niej – nie traktowanego równoprawnie

ni znawcy tematyki, o którą pan pyta,

po około milionie. Dzisiaj państwo

nego do swego rodzaju patronatu nad

– dobrą, jest zrzeczenie się podmio-

na swoim kontynencie, ale jako po

pracują w naszym Instytucie poza tym

czeskie leży w tym samym miejscu co

polską refleksją o Rosji. Akurat moje

towej roli Polski w tej części Europy,

prostu daleka, mała peryferia, wręcz

Zakładem, jak choćby dr Jacek Bru-

wtedy, Polska też jest w tym samym

poglądy są w wielu kwestiach różne

w której mamy szczęście mieszkać.

marchia pograniczna Zachodu.

ski, najświetniejszy bezspornie znaw-

miejscu co państwo Mieszka, tylko że

od poglądów profesora Walickiego, ale

Alternatywą jest właśnie podporząd-

Tymczasem samodzielna, kulturo-

ca zagadnień międzywojennej Ukra-

Polska ma 40 milionów mieszkańców, a

w dziedzinie rosjoznawstwa myślę, że

kowanie się silniejszym od Polski gra-

twórcza rola Polski, jak sądzę, wynika

iny i stosunków polsko-ukraińskich

Czechy 10 milionów. Dlaczego? Może

tak jak i inne osoby, które zajmują się

czom, oddanie im polskich interesów

właśnie z otwarcia na wschód, z ambit-

w tym okresie, czy przyglądający się

dlatego, że Polska prowadziła „szaloną,

tą dziedziną, mam ogromny dług wo-

i polskich możliwości rozwoju cywili-

nych zadań jakie sobie Polska stawia-

eurazjatyckiemu imperium od Wscho-

romantyczną, jagiellońską” politykę, a

bec profesora.

zacyjnego. Dlaczego stawiam taką

ła. Polska mała nie była silna duchowo,

du, czyli z perspektywy Chin i Japonii,

Czesi prowadzili politykę „ostrożną,

Jest oczywiście refleksja wielu

mocną tezę?

ani też nie była inspiracją, która przy-

profesor Jakub Polit.

pragmatyczną, realistyczną”, do której

innych osób i ośrodków, nie wszyst-

Wrócę do możliwości kontynuowa-

ciągałaby innych do polskości. A prze-

To jest ważne. Dorobek intelek-

tak nawołujemy obecnie. I duża część

kie zdążymy tu wymienić. Rządowy

nia linii, którą jedni wiążą z tradycją

cież bez tej inspiracji, bez obecności

tualny, konkretne dzieła, świadczą o

elit czeskich to rozumie, że wcale nie

ośrodek, działający przy Minister-

– najświeższą – polityki Lecha Kaczyń-

Polski na wschodzie nie byłoby w na-

tym, czy coś potrafimy zrobić, wnieść

jest tak, że ten tak zwany pragmatyzm,

stwie Gospodarki – Ośrodek Studiów

skiego, inni przywołują tu imię Jerzego

szej kulturze Mickiewicza, Słowackie-

coś twórczo do studiów nad Europą

realizm, wyrzekanie się ambitnych ce-

Wschodnich, w których także wielu

Giedroycia, jeszcze inni wiążą ją z tra-

go, Chopina... Wymieniam wszystkich

Wschodnią, nad Rosją. Ale także kon-

lów, przynosi w długofalowym bilansie

dobrych specjalistów znajduje swoje

dycją II Rzeczypospolitej, piłsudczy-

największych – oni po prostu stali się

takty – to jest umiejętność nawiązy-

wielkie korzyści. Nie. Przynosi de fac-

przytulisko. Jednak związek tej insty-

kowską, a wreszcie jeszcze inni – jak

Polakami, wskutek tradycji – nazwij-

wania kontaktów z partnerami w tejże

to wielkie kulturowe straty. Dla Czechów

tucji z rządem powoduje, że jest ona

na przykład, minister Sikorski – ogól-

my ją: „imperialnej” Rzeczypospolitej.

Europie Wschodniej, w Rosji. Trzeba

najważniejszym doświadczeniem, które

podatna na pewne fluktuacje politycz-

nie nazywają to tradycją jagiellońską,

Polska, polskość, polska kultura, zna-

łączyć jedno i drugie.

przyciąga wciąż do czeskości, jest nie

ne, także w dziedzinie interpretacji. Są

potępiając ją w czambuł. Dodajmy,

lazły się na tych ogromnych obszarach

pragmatyzm, a husytyzm. To wspania-

A jak, w takim razie, ten

także inicjatywy inne, jak na przykład,

że minister Sikorski podobnie zresztą

Europy Wschodniej wskutek polityki

łe szaleńcze doświadczenie porywu

potężny zasób intelektualny

nowe wrocławskie pismo, poświę-

dyskredytuje politykę II RP i de facto

jagiellońskiej. W Krzemieńcu, Nowo-

czeskiego ducha sprzed paru wieków.

przekłada się na polityczną

cone tej dziedzinie: „Nowa Europa

także linię Giedroycia, w rzeczywisto-

gródku i dalej na wschód polskość sta-

Ono się wyczerpuje, bowiem miało

rolę Polski w regionie? Po-

Wschodnia”. Jest też warta podkre-

ści zaś idzie mu o politykę bezpośred-

ła się atrakcyjna, nie przez przymus,

miejsce dawno. Dla nas takiego na-

jawiają się pewne głosy, że

ślenia próba wpływania na liberalną

niego poprzednika, czyli śp. Prezyden-

ale przez atrakcyjność tej kultury, która

tchnienia może dostarczać to, co Ro-

koncepcja Piłsudskiego, czy

opinię publiczną w Rosji podjęta przez

ta Kaczyńskiego. Dlatego wymieniłem

miała tam wolny dostęp...

nald Reagan nazwał w swym najsłyn-

też podejście giedroycia do

profesora Pomianowskiego, czyli jego

wszystkie awatary tej samej polityki, by

niejszym przemówieniu politycznym (w

Nawet niekiedy do moskwy

Ukrainy, Litwy i Białorusi,

miesięcznik „Nowaja Polsza”.

pokazać ogromną jej trwałość i histo-

brytyjskim parlamencie w 1983 roku)

sięgały te wpływy...

zakończyło się fiaskiem. Że

ryczną ciągłość. Alternatywą jest poli-

Oczywiście, w XVII wieku, w jego

tradycją „dumnej niezgody na znie-

No i jest oczywiście Za-

zbliżenie z tymi krajami jest

tyka Polski małej.

drugiej połowie... Ale także obcokra-

wolenie”, tradycją walki o wolność, od

kład Historii Europy Wschod-

niemożliwe do zrealizowania.

To jest możliwe. Do tego, na

jowcy, którzy przyjeżdżali do Polski,

Konfederacji Barskiej do „Solidarności”

niej Uniwersytetu Jagielloń-

Dla narodów, dla władz na-

przykład, nawoływali stańczycy kra-

interesowali się nie Polską małą, sła-

To są owe powstania, które dzisiaj tak

skiego…

szych wschodnich sąsiadów,