rozmowy kuriera

9

Kurier Galicyjski * 30 czerwca – 14 lipca 2011

wprost nazwał to wydarzenie „czystką et-

janina zamojska: To wydarzenie

niczną” i wezwał kolegów-historyków do

badań zachowań uczestników mordów,

opierając się na istniejącej tradycji badań

ilustruje nasze dzieje

„zwykłych ludzi” – wykonawców maso-

wych mordów w historiografii Holocau-

stu. Autor, chyba najbardziej dokładnej,

ukraińskiej monografii o polsko-ukraiń-

ska wygrała ten plebiscyt. To wszyst-

O polskich Ormianach we

skim konflikcie w latach II wojny świato-

ko złożyło się na nasze stanowisko

Lwowie, w szczególności o

wej Ihor Iljuszyn kwalifikował działania

proormiańskie, pełne wdzięczności

arcybiskupie Józefie Teofilu

UPA jak jednoznacznie przestępcze.

dla Ormian, ponieważ oni zawsze sta-

Teodorowiczu z panią JANI-

Jednak nie te publikacje nadają

wali po naszej stronie, zawsze bronili

NĄ ZAMOJSKĄ rozmawiała

ton na Ukrainie. Jedną z przyczyn tego

naszego patriotyzmu i naszej historii,

MArIA BASZA.

stanu rzeczy jest kontekst rozwoju po-

którą dobrze znali, bo z naszych ziem

litycznego i kulturowego życia współ-

pochodzili.

Maria Basza: Niedawno, we

czesnej Ukrainy, który odbierany jest

Pogrzeb arcybiskupa Józefa Teofi-

Lwowie, miała miejsce uroczy-

przez wielu intelektualistów jako „nieza-

la Teodorowicza w 1938 roku zgroma-

stość powtórnego pochówku

kończona dekolonizacja”. Wychodząc

dził prawie całą społeczność polską we

doczesnych szczątków arcy-

właśnie z takiej logiki, Mykoła Riabczuk

Lwowie. Kondukt pogrzebowy wyruszył

biskupa ormiańskiego Józe-

pisał: „Ukraińska liberalna inteligencja

z kościoła Bernardynów i szedł przez

fa Teofila Teodorowicza na

nie może ustosunkować się do ukraiń-

całe miasto. Gdy początek kolumny był

Cmentarzu Orląt Lwowskich.

skiego nacjonalizmu tak, jak polska – do

już na Cmentarzu Orląt, koniec znajdo-

Znała Pani tego hierarchę, słu-

wał się jeszcze przy kościele Bernar-

polskiego, a rosyjska – do rosyjskiego.

chała jego kazań w katedrze

dynów. Pogrzeb był wielką manifesta-

Pozycja Ukraińców na współczesnej

ormiańskiej, później uczestni-

cją ku czci arcybiskupa Teodorowicza,

czyła w jego pogrzebie, proszę

Ukrainie jest zupełnie inna, aniżeli Ro-

który tak nas ukochał i dbał o nasz

podzielić się z czytelnikami

sjan w Rosji, czy Polaków w Polsce”.

patriotyzm. W pogrzebie uczestniczyła

Kuriera Galicyjskiego swoimi

Dlatego wielu jest przekonanych o

młodzież lwowska. Byłam także wśród

wspomnieniami z tego okre-

tym, że mówić o ciemnych kartach hi-

nich i przeżyłam to bardzo głęboko.

su. Urodziła się Pani i mieszka

storii ruchu nacjonalistycznego można

Sowiecka władza zaczęła rujna-

przez cały czas we Lwowie?

i trzeba jedynie po oficjalnym uznaniu

cję Cmentarza Orląt, na którym był

Janina Zamojska: Jestem

UPA. (Jak wiadomo, wszystkie próby

pochowany arcybiskup Teodorowicz

lwowianką. Urodziłam się we Lwowie,

przyjęcia odpowiednich decyzji w Ra-

– jeden z najwybitniejszych obrońców

we Lwowie mieszkam i pewnie do

dzie Najwyższej Ukrainy zakończyły się

Lwowa z 1918 r. Odbywała się także

śmierci tu pozostanę w myśl zasady, a

niepowodzeniem).

rujnacja całego Cmentarza Łyczakow-

nawet pieśni naszej – „Nie rzucim zie-

Jarosław Hrycak zaproponował

skiego. Wykradano cenne ozdoby na

mi, skąd nasz ród”. Trzeba to zrobić, a

„kompromisową” tezę mówiącą, że

cmentarzu, wykonane przez słynnych

nie tylko o tym śpiewać.

Janina Zamojska

odkrycie ciemnych stron historii UPA

artystów – Polaków lub spolonizowa-

Trzydzieste lata we Lwowie, zresz-

ważne jest dla pełnego uznania jej an-

nych Niemców. Wtedy pewna grupa

tą w całej Polsce, są to lata po uzyska-

której należeli studenci i nawet starsi

Kiedy Pani poznała arcy-

tysowieckich i antyniemieckich opera-

osób, w wielkiej tajemnicy, postano-

niu niepodległości (w 1918 r.), gdy cały

obywatele lwowscy. „Odrodzenie”

biskupa Józefa Teofila Teo-

cji jako symbolu ukraińskiego patrioty-

wiła wyjąć trumnę ze zwłokami arcy-

nasz naród zaczął żyć i pracować w

istniało w konspiracji również w cza-

dorowicza?

zmu. Logika Hrycaka nie wiąże bezpo-

biskupa Teodorowicza i przenieść w

warunkach zupełnej wolności. Wów-

Pośród nas, młodzieży, a także

sach Związku Sowieckiego. Prymas

średnio przyznania faktu i potępienia

bezpieczne miejsce na teren Cmen-

czas we Lwowie, zresztą na pewno w

wśród dorosłych rozeszła się taka

Polski kard. Stefan Wyszyński co

antypolskich i antyżydowskich akcji

tarza Łyczakowskiego. Ktoś wiedział,

całym kraju, powstały różne związki,

wieść, że w katedrze ormiańskiej pra-

roku, za czasów sowieckich, za-

UPA z jej oficjalnym uznaniem. Jednak

że w grobowcu państwa Kłosowskich

zrzeszające  wszystkich  obywateli,

cuje arcybiskup Teodorowicz, który

praszał na Jasną Górę wszystkich

dla absolutnej większości historyków

jest miejsce, gdzie można by tę trum-

poczynając od dzieci. Po okresie ro-

odprawia tam Msze św. i głosi wspa-

tych, którzy kiedyś należeli do „Od-

i polityków jakiekolwiek „półtony” w

nę umieścić. Właściciele grobowca

mantyzmu, nastąpił pozytywizm, który

niałe kazania. Mnóstwo ludzi chodziło

rodzenia”. Tam organizował dla nas

historii są po prostu niezrozumiałe.

wyrazili zgodę. Tak się też stało. Od

wniósł niewłaściwe wartości, jeśli cho-

na te kazania, bo były one takie na-

specjalne wykłady, które prowadzili

Dodam, że „antypolską akcję” na Wo-

1974 roku (może trochę się mylę w

dzi o życie społeczne i osobiste. Poja-

sze – i patriotyczne polskie, i przede

profesorowie i duchowieństwo. My-

łyniu Hrycak kwalifikuje jako zbrodnię

datach, ale niewiele), w wielkiej kon-

wiły się odchylenia od dawnej tradycji,

wszystkim – głębokie od strony teolo-

śmy byli zawsze gotowi nie tylko do

wojenną, „bezsensowną z wojskowe-

spiracji trumna z Cmentarza Orląt

która była powiązana z wiarą, z Kościo-

gicznej. Te kazania wygłaszane były w

propagandy, ale staraliśmy się, także

go i politycznego punktu widzenia”.

została przeniesiona do grobowca

łem katolickim i naszą, polską tradycją.

każdą niedzielę. Oprócz tego, arcybi-

o to, żeby wartości, które były nam

Kłosowskich. Tak więc, doczesne

Przedstawicielem pozytywizmu był

skup Teodorowicz w okresie Wielkiego

wszczepiane, stawały się także na-

Szkolny podręcznik, jak i masowa

szczątki arcybiskupa Teodorowicza

profesor filozofii na Uniwersytecie Jana

Postu głosił przez radio rekolekcje dla

szym życiem. Były to ważne sprawy

świadomość w całości, odtwarzają wi-

były przechowywane w grobowcu

Kazimierza we Lwowie, krewny ówcze-

chorych. Jednak zarządzeniem ówcze-

polskie i katolickie.

zerunek Ukrainy jako kolektywnej ofia-

Kłosowskich do roku 2011.

snego arcybiskupa metropolii lwowskiej

snych władz miasta Lwowa rekolekcje

W okresie lat 30., kiedy znalazłam

ry – ofiary reżimów: komunistycznego

Ormianie polscy, którzy mają swo-

Bolesława Twardowskiego – Kazimierz

przerwano i zabroniono dalszych au-

się w Gimnazjum Sióstr Nazaretanek

i hitlerowskiego, a także szlacheckiej

ją fundację w Warszawie i starają się o

Twardowski. Studenci gromadzili się

dycji.

we Lwowie, naszym wykładowcą re-

Polski i „turecko-tatarskiej” nawały. W

odnowienie wszystkiego, co należy do

przed gmachem naszej politechni-

Arcybiskup Teodorowicz często

ligii był ksiądz z katedry ormiańskiej

tej sytuacji pytanie o odpowiedzialność

Ormian, postanowili dokonać ekshu-

ki, gdzie prof. Twardowski wygłaszał

mówił, że ma dwie ojczyzny – Polskę

we Lwowie Leon Isakowicz. Ormia-

za własną historię jest nie na miejscu

macji. Z władzami miasta i z władzami

prawdy filozofii, której był twórcą.

i Armenię. Wielką jego zasługą było

nie-katolicy prowadzili we wszystkich

– tym bardziej, że, jak pisał jeden z wy-

Cmentarza Łyczakowskiego udało im

Kiedy poszłam do gimnazjum, spo-

ustosunkowanie się do plebiscytu na

naszych kościołach rekolekcje. Jeden

bitnych ukraińskich nacjonalistycznych

się osiągnąć porozumienie w tej spra-

tkałam się z tym, że wielu moich profe-

temat przynależności Śląska do Rzecz-

z nich – ks. Adam Bogdanowicz, który

historyków, – „metody walki narzuca

wie. Tu jeszcze dygresja. Nazywanie

sorów było niewierzących i niepraktyku-

pospolitej Polskiej. Ówczesny nuncjusz

później zginął w więzieniu we Lwo-

naród-ciemiężca”.

Cmentarza Łyczakowskiego muzeum

jących. Jak się okazało – byli to słucha-

papieski w Warszawie Achilles Ratti,

wie, kiedy bolszewicy uciekali stąd

Najważniejszą cechą ukraińskiej

urąga wszelkiej prawdzie. Nawet w

cze prof. Kazimierza Twardowskiego.

jako przedstawiciel Watykanu, niepo-

pierwszy raz, nauczył nas codziennej

pamięci o II wojnie światowej jest brak

tej chwili cmentarz nie jest traktowany

Z drugiej strony, wzbudziła się w

trzebnie wplątał się w to referendum

Komunii św. To wyszło od Ormian tu,

społecznego uzgodnienia i wspólnego,

jako muzeum – stare, polskie, zabyt-

społeczeństwie, a zwłaszcza wśród

i był po stronie Niemców. Wtedy ks.

we Lwowie, może gdzieindziej od ko-

dla absolutnej większości mieszkań-

kowe grobowce są oddawane nowym

młodzieży tendencja powrotu do daw-

arcybiskup Józef Teodorowicz razem

goś innego. Ten ruch, który uczynili

ców, wizerunku tej wojny. Nacjonali-

nabywcom.

nych tradycji. Powstały stronnictwa,

z biskupem Adamem Sapiehą przeciw-

Ormianie był bardzo żywy i atrakcyj-

ści chętnie mówią o przestępstwach

organizacje, związki: Krucjaty Eucha-

stawili się jego akcji. Obaj hierarchowie

ny. Uczyliśmy się przede wszystkim

Pani Janino, zostały w

ZSRS, ale nie nacjonalistycznego pod-

rystyczne, do których należały dzieci

powiedzieli, że Polacy dadzą sobie z

naszej historii. To nas bardzo połą-

Pani pamięci czasy, kiedy re-

ziemia; komuniści – o ofiarach UPA,

szkół podstawowych, w gimnazjach

tym radę sami. W konsekwencji Pol-

czyło z Ormianami.

lacje polsko-ormiańskie we

ale nie o sowietyzacji Galicji Wschod-

działała Sodalicja Mariańska i Narodo-

Lwowie były bardzo żywe.

niej, lub o zachowaniu Armii Czerwonej

wa Organizacja Gimnazjalna, potocz-

Jest Pani emocjonalnie zwią-

w Prusach Wschodnich. Tymczasem

nie nazywana „Noga”. Młodzież uczyła

zana z arcybiskupem Teodo-

większość ludności Ukrainy jest raczej

się bardzo pilnie historii polskiej, gdyż

rowiczem. Była Pani na jego

obojętna wobec prób wciągnięcia ich w

po 135 latach niewoli mogła dowie-

powtórnym pogrzebie.

kolejną wojnę pamięci.

Byłam tam, bo jest to wspomnienie

dzieć się całej prawdy. Na uniwersy-

Tak tworzy się pozycja narodu bez

z bogatej przeszłości, jest to jeden z

tetach działały przeróżne korporacje,

wspólnej pamięci historycznej, ale za

fragmentów, świadczących o tym, jaki

niektóre były bardzo związane z reli-

to ze śnieżnobiałym sumieniem.

był nasz i ormiański patriotyzm, jakie

gią i z Kościołem katolickim. Jedna z

było nasze przywiązanie do Ojczyzny.

tych korporacji na Uniwersytecie Jana

To krótkie wydarzenie ilustruje nasze

Kazimierza we Lwowie zorganizowała

dr Andrij Portnow – ukraiński hi-

dzieje. To, co było zawsze nasze –

pielgrzymkę na Jasną Górę, w której

storyk, autor czterech książek oraz licz-

jeszcze nie zginęło i prawdopodobnie

uczestniczyła młodzież z całej Polski

nych artykułów o problemach pamięci

nie zginie, bowiem ciągle silne są na-

i dała początek corocznym pielgrzym-

historycznej i historiografii, w tej chwili

sze, polskie pragnienia, żebyśmy nie

kom, które odbywają się do dziś.

przygotowuje pracę habilitacyjną w

zginęli. Nigdzie – i tu, i w Polsce.

W latach 30. powstała także or-

Instytucie Ukrainoznawstwa im. Iwana

Uroczystości na Cmentarzu Orląt Lwowskich

ganizacja katolicka „Odrodzenie”, do

Krypiakewycza. Mieszka w Kijowie.