img
Wyjęte z karty pamięci
14
30 czerwca – 14 lipca 2011 * Kurier Galicyjski
70 LaT Temu... 1941
przejęło istniejące tam więzienia (145
obiektów, tj. więzienia, filie i oddziały
więzienne) i zorganizowało więzienia
dodatkowe oraz areszty. Więzienia
podlegały resortowi spraw wewnętrz-
nych NKWD (Ludowy Komisariat
się narodowościami – Polacy z nami
Spraw Wewnętrznych).
trzech Żydów, Ukraińcy i Rosjanie. O
Podstawowym zadaniem sowiec-
godz. 16.00 (...) podano nam obiad
kiego aparatu przemocy na okupowa-
(...). Zamknięto. (...) Przetrwaliśmy do
nych ziemiach było pozbycie się „ele-
drugiego dnia wojny, tj. 23 czerwca. W
mentów” utrudniających sowietyzację,
tym dniu zrobiono pobudkę o zwykłej
KrZYSZTOF SZYMAŃSKI
co realizowano, dokonując na wielką
porze – godz. 6.00. Ja pierwszy usta-
opracowanie
skalę aresztowań. Wykorzystywane
wiłem się przy drzwiach do ustępu. (...)
zdjęcia archiwalne
przedwojenne więzienia zapełniano
Słyszę warkot samolotu, potem okrop-
ludźmi ponad miarę, ustalając nowe
ny huk, pęknięcie ściany do ustępu.
Przedstawiamy Państwu
limity miejsc i owe nowe limity prze-
(...) Po jakimś czasie (...) doprowadzo-
przegląd wydarzeń na tere-
kraczając nieraz kilkakrotnie, co skut-
no nas do celi (...). Po krótkim czasie
nach Lwowa i okolic, któ-
kowało nieludzkimi warunkami pobytu
na korytarzu więziennym słychać
re miały miejsce c czerwcu
więźniów. Większość więźniów stano-
przeraźliwy głos: „hrażdanie spasajte
1941 roku. żyje jeszcze wielu
wili polityczni, tzw. element kontrre-
żyzń”, (...) doszliśmy do wniosku, że
świadków tych tragicznych
wolucyjny i wrogowie klasowi, którymi
jest to prowokacja, lecz ten krzyk cią-
dni. Nie zawsze dzielą się swo-
do 1941 roku byli głównie Polacy.
gle się powtarzał. (...) Bierzemy się do
imi wspomnieniami. Nie chcą
wyważania drzwi, (...) ktoś pomaga z
wspominać strasznych wido-
zewnątrz, drzwi puściły, wychodzimy
ków, których byli świadkami,
Plan NKWd
Z dostępnych dokumentów NKWD
na korytarz, gdzie jest już pełno więź-
lub nie mają komu przekazać
wynika, że na wypadek działań wo-
niów. Słychać strzały karabinu maszy-
tych wspomnień. Wybrany
jennych został opracowany plan ewa-
nowego, ostrzeliwują pierwsze piętro,
tekst został opracowany na
kuacji więzień ze strefy przyfrontowej,
krzyk, ktoś dostał w brzuch (...) Ja
podstawie materiałów za-
noszący datę 10 czerwca 1941 r. Plan
wpadłem do kuchni i złapałem zwykły
czerpniętych z dodatku spe-
zawierał: listę głównych obiektów
nóż stołowy (...), że coś jest do obrony
cjalnego do „rzeczypospo-
(nie wszystkich i bez aresztów); ich
(...). W kuchni nastąpił wybuch grana-
litej”, który powstał na pod-
zapełnienie, czyli liczbę osadzonych;
tu, po czym nastąpił krzyk i jęki, lecz
stawie materiałów „Ośrodka
liczbę przewidzianych do wywiezie-
nikt na to nie zważał, bowiem zajęci
KArTA”, wspomnień zebra-
nia – niższą niż liczba uwięzionych,
byliśmy otworzeniem drzwi z korytarza
nych przez ewę Siemaszko
co wskazywałoby na niepisaną, ale
na podwórko więzienne. Po otworze-
oraz innych świadków wyda-
zrozumiałą dla funkcjonariuszy wię-
niu (...) grupa więźniów wybiegła na
rzeń czerwca 1941 roku.
ziennych wskazówkę, że nie podlega-
podwórko, nie wiadomo skąd oddano
jących ewakuacji należy zlikwidować
do nich serię (...) Przyglądamy się wie-
70 lat temu...
lub uwolnić; liczbę potrzebnych do
żom strażniczym (...), w wieżach nie
Maciej Rosalak
Cały świat wie, że dokładnie 70
ewakuacji wagonów; koleje, które
ma nikogo. (...) Znalazłem się w ogro-
lat temu Wehrmacht zaatakował Ar-
mają zapewnić przewóz; obwody w
dzie więzienia (...) Więzienie we Wło-
mię Czerwoną. Do cywilizowanej czę-
głębi ZSRR, gdzie ma być kierowany
dzimierzu Woł. otoczone jest wysokim
Ciała więźniów zamordowanych przez NKWD we Lwowie w
ści ludzkości coraz bardziej dociera
transport, a niekiedy więzienia, gdzie
wałem (...). Idę w stronę tego wału (...),
końcu czerwca 1941 roku. Po wkroczeniu Niemców mieszkań-
też fakt, że w piekle, jakie rozpętało
więźniowie mieli być umieszczeni.
koło krzaka porzeczek leży zabity en-
cy szukali swych bliskich wśród rozkładających się trupów
się na Wschodzie, siły Zła uosabiane
Nie wiadomo natomiast, jakie postę-
kawudzista (...), nieopodal zburzonego
przez Hitlera nie napadły na niewi-
powanie zakładano dla placówek nie
przez bombę budynku naczelnika wię-
niątko Stalina, obrońcę Dobra. Oto
ujętych w znanych wykazach.
dziedzińcem było szambo. Wraz z
zienia. Otóż ta bomba narobiła tyle za-
STANISŁAWóW
rozpoczął się bój dwóch bandziorów,
Mimo wspomnianych przygoto-
ludźmi otworzyliśmy właz. Metr pod
Po 22 czerwca, do końca lipca
mieszania w obsłudze więzienia, która
jakich nie nosiła dotąd święta ziemia,
wań do wojny napaść hitlerowska
ziemią pływały gęsto ciała ludzkie,
1941 r., w więzieniu działy się straszne
się ulotniła (...).
i dwóch obłędnych systemów poli-
okazała się dla Związku Sowieckiego
brzuchami do góry. Potworny smród
rzeczy. Najpierw wszystkich więźniów
Dnia 23 czerwca 1941 r. w godz. 14-
tycznych dokonujących niespotyka-
zaskoczeniem, któremu Armia Czer-
ludzkich ekskrementów i rozkładają-
poddano klasyfikacji, czyniąc w aktach
15 do Włodzimierza wkroczyli Niemcy.
nych wcześniej zbrodni. Tylko tak się
wona i wojska NKWD nie podołały, a
cych się ciał. Pełno tam było cukru,
odpowiednią adnotację szyfrową. Wi-
Wróciłem do miasta. Dnia 24 czerwca
złożyło, że chcąc nie chcąc ten drugi
agresor szybko i triumfalnie wypierał
ryżu i kasz wsypanych przez właz. (...)
dzieliśmy na aktach jakieś znaki robio-
poszedłem do więzienia, udałem się na
– walcząc o istnienie – stał się sojusz-
siły przeciwnika, biorąc do niewoli
Momentalnie pojawiła się już zorgani-
ne w cyrylicy, domyślaliśmy się, że to
pierwsze piętro (...) w celu odszukania
nikiem demokratycznego Zachodu.
masy czerwonoarmistów.
zowana wcześniej w tajemnicy policja
były nasze wyroki co do dalszych lo-
klisz ze zdjęciami więźniów, odnala-
Nadal natomiast mało kto wie, jak
W dniu napaści Niemiec hitle-
ukraińska. Młodzi ludzie z bosakami i
sów na wypadek (...) nagłej ewakuacji.
złem między innymi swoją. (...) Posze-
wielką daninę krwi złożyli wtedy Pola-
rowskich na Związek Sowiecki, tj. 22
drabinami zaczęli wyciągać zwłoki za-
Do momentu wyzwolenia Stanisła-
dłem na obchód więzienia. Gdy zna-
cy. Oto Sowieci, zanim uciekli przed
czerwca 1941 r., Prezydium Rady
mordowanych. (...) Mordy zaczęły się
wowa przez Węgrów, NKWD wykony-
lazłem się na zewnątrz koło stodoły,
Niemcami, planowo i z potwornym be-
Najwyższej ZSRR ogłosiło dekrety:
26 czerwca. (...) Od 26. na dziedzińcu
wało wyroki śmierci w czasie nocnym.
która stała blisko wału, ktoś oznajmił,
stialstwem mordowali wtedy więźniów
wprowadzający stan wojenny i o sta-
stale warkotał motor traktora. (...) Tym-
Odbywało się to w sposób następujący.
że za stodołą jest świeża ziemia, wy-
politycznych, wśród których najwięcej
nie wojennym. 23 czerwca 1941 r.,
czasem na dziedziniec przypędzono
Na plac więzienny zajeżdżała cięża-
gląda to na mogiłę, jeszcze ktoś inny
było właśnie naszych rodaków. Kogo
gdy Niemcy zajęli już tereny wzdłuż
biciem Żydów z wiadrami. Zmuszano
rówka (...), ustawiała się tyłem do drzwi
mówi: odkopują, są zwłoki więźniów.
nie zastrzelili, nie rozerwali granatami,
granicy, zarządzono natychmiastową
ich, aby myli wyciągane z szamba
zapasowych więziennych piwnic. Motor
Po odkopaniu (...) naliczono ich 70 czy
nie zamurowali żywcem – pędzili na
ewakuację więzień, polecając kolejom
zwłoki i układali rzędami pod ścianą.
auta pracował bez przerwy, kierowca
coś ponadto. Wkrótce na to miejsce
Wschód w marszach śmierci, głodząc,
zorganizowanie przewozów zgodnie z
ambulował gazem, jak gdyby coś repe-
przybyli oficerowie niemieccy i jacyś
bijąc, zabijając. Nawet w obliczu klęski
wcześniejszymi planami, które zakła-
rował. W więzieniu panowała grobowa
cywile, nas wszystkich usunięto. (...).
SAMBOr
nie zapomnieli zatłuc „wroga klasowe-
dały wywiezienie z Ukraińskiej, Biało-
Gdy już Niemcy zajęli miasto, wte-
cisza. (...) Grupy oficerów NKWD przez
go”. Prawdziwie po bolszewicku.
ruskiej i Litewskiej SRR 45 483 więź-
dy zgonili Żydów i kazali uprzątnąć
cały miesiąc chodziły od celi do celi,
CZORTKóW
Po tygodniu ofensywy do Lwowa
niów w 1537 wagonach. Pełna realiza-
te trupy. Okazało się, że w piwnicach
wywołując po jednym, czasami dwóch
Gdy zaczęła się wojna sowiecko-
wkraczają Niemcy i rychło zabierają
cja tych planów była już niemożliwa.
więzienia leżały, dosłownie jak pola-
więźniów. Przy grobowej ciszy panują-
niemiecka (...) mojego ojca aresztowali.
się za kwiat inteligencji polskiej – pro-
na drzewa, całe sterty ciał (...). Także
cej w więzieniu można było wyraźnie
(...) Poszedłem na NKWD dowiedzieć
fesorów wyższych uczelni, którym
podwórzec więzienia i cały teren był
słyszeć nazwiska wywoływanych więź-
się, co się stało z moim ojcem. (...)
Lepiej zabić, niż wypuścić
udało się przetrwać sowiecki terror. Po
Na ewakuację więzień położo-
usłany trupami. Ludzie chodzili szukać
niów. (...) Z każdego piętra oddzielnie
Nie chcieli ze mną nawet rozmawiać.
aresztowaniu, krótkim przesłuchaniu i
nych blisko granicy przeważnie nie
krewnych, ale fetor był okropny, trzeba
prowadzono [ich] do piwnicy. (...) Moż-
Niemcy weszli do Czortkowa około 3
selekcji kilkudziesięciu z nich zostaje
było czasu (Białystok, Łomża, Brześć,
było wciąż trzymać chusteczkę przy
na było słyszeć wyraźnie oddalające
lipca. Sowietów nie było już wtedy w
rozstrzelanych na rozkaz gestapo.
gdzie Niemcy nawet wystrzelali załogę
nosie, a i to nie pomagało. (...) Były cia-
się kroki w głąb budynku więziennego.
mieście (...). Pobiegłem do więzienia.
więzienia), a dla dalszych okazało się,
ła już w takim rozkładzie, że nie można
W piwnicy dokonywano egzekucji
(...) Okazało się, że brama jest otwarta.
że „niet transporta”. Kolej, która miała
było poznać, kto to jest. Żydzi nakładali
strzałem w głowę. Słyszeliśmy wyraź-
Wchodzę, zaczynam przegląd od su-
relacje grozy
podstawiać wagony w odpowiednich
łopatami do ogromnych zbitych z desek
nie pojedyncze strzały z nagana rosyj-
teryn. Tam było postrzelanych ok. 60
Ewa Siemaszko
ilościach, nie wywiązywała się, dostar-
pak i wszystko zlewali wapnem. (...) W
skiego, mimo pracującego motoru. Po
– 70 osób. Próbowałem jednego wziąć
czając je w pierwszej kolejności woj-
końcu czerwca lub na początku lipca
rozstrzeleniu 10 lub 12 więźniów, po
za ramię, ale nie mogłem podnieść
WŁODZIMIerZ WOŁYŃSKI
W więzieniu dało się odczuć, że
sku, do wywozu mienia państwowego,
odbył się ogromny pogrzeb siedmiuset
zastygnięciu krwi, ciała ich wynoszo-
(...), miał drut kolczasty na szyi... Przed
zbliża się wojna, a to dlatego, iż dwa
urzędników, rodzin funkcjonariuszy,
(...) ludzi zastrzelonych w samborskim
no do warczącego samochodu. (...)
śmiercią byli więc torturowani, jeszcze
tygodnie przed jej wybuchem przyszedł
rannych, a dodatkowe komplikacje po-
więzieniu. Na tym pogrzebie byli du-
Moim zdaniem i moich współtowa-
chcieli zeznań. (...) Poszedłem do
do celi naczelnik więzienia w towarzy-
wodowały niemieckie bombardowania
chowni wszystkich trzech wyznań: (...)
rzyszy (...) w każdą noc wywoływano
domu i powiedziałem: „Mamusiu, ojca
stwie kilku oficerów NKWD. Pytał, za
linii i transportów. Instrukcji na wypadek
rzymskokatolickiego, grekokatolickiego
100 do 120 więźniów z cel, którzy już
nie ma”. (...) Zanim Niemcy weszli do
co kto siedzi i (...) powiedział, że dosta-
niemożności ewakuacji nie było, co
i rabin, oraz cała ludność miasta.
nigdy tam nie wrócili. (...) Część więź-
miasta, Sowieci wyprowadzili wszyst-
niemy ołówki i papier celem napisania
potęgowało panikę personelu więzien-
niów została wywieziona samochoda-
kich prawie ludzi uwięzionych drogą
do domu o ciepłą odzież. (...)
nego. W kilku miejscowościach straż
mi w kierunku wschodnim (...).
przez Żytomierz, Winnicę i Humań. Je-
Kaźń na Kresach Wschodnich
22 czerwca 1941 r. o godz. 2.00,
uciekła i już nie powróciła – najpierw
śli ktoś nie mógł iść, strzelali do niego
Ewa Siemaszko
może trochę później, usłyszeliśmy
część więźniów wymordowawszy albo
Po agresji 17 września 1939 r.
jak do psa. Mało kto z nich wrócił. (...)
STrYJ
świst kul armatnich. (...) Instynktownie
wszystkich pozostawiwszy przy życiu
Związku Sowieckiego na II Rzeczpo-
Niemcy do miasta wchodzili (...)
Ojciec miał 60 lat i nie mógł iść, za-
wyczuliśmy wojnę (...). W tym dniu nie
(Lida, Baranowicze, Kobryń, Prużana,
spolitą Polską i jej podziale pomię-
od Drohobycza. (...) Weszliśmy z bra-
mordowali go pod Winnicą. (...) Tych,
zrobiono pobudki, do godz. 16.00 nikt
Gródek Jagielloński), w innych zaś
dzy Niemcy hitlerowskie i ZSRR na
tem na dziedziniec więzienia. Miasto
którzy doszli do Humania, wszystkich
się nami nie interesował. Skupiliśmy
straż opuszczała budynki i za jakiś
zaanektowanych ziemiach NKWD
nie było skanalizowane i pod całym
w Humaniu wykończyli.