15

Kurier Galicyjski * 30 czerwca – 14 lipca 2011

czas powracała, by likwidować „ele-

mierzowskiej, zwane Brygidkami, przy

więźniowie polityczni. Przestępców

tymczasem odbywały się cały czas (z

Pod warstwą ciał

ment kontrrewolucyjny” (Łuck, Stani-

ul. Zamarstynowskiej i przy ul. Łąckie-

pospolitych z reguły zwalniano (Brze-

wyjątkiem krótkich nieobecności stra-

Skrępowanych drutem mężczyzn

sławów, Lwów, Rudki, Komarno). Pod-

go, ale okazało się to niewystarczają-

żany, Czortków, Lwów, Łuck, Sambor,

ży) egzekucje w piwnicach i na podwór-

Sowieci ustawiali nad głębokim szy-

czas czasowej nieobecności straży

ce i dodatkowo utworzono więzienia w

Stanisławów, Tarnopol).

cach, dokąd zabierano ludzi z cel.

bem. Potem funkcjonariuszki NKWD

gdzieniegdzie małej części więźniów

budynkach: sądu apelacyjnego na ul.

Śmiertelne żniwo pozostawiały

Prawdopodobnie w obawie, że likwi-

uderzały ich w głowy młotami do roz-

udawało się uciec (Krzemieniec, Rud-

Batorego, sądowych przy ul. Sądowej

również ewakuacje. Najstraszniejsze

dacja więzień nie postępuje należycie,

bijania kamieni. Ofiary spadały na dno

ki, Komarno, Lwów, Stanisławów).

i byłego komisariatu policji przy ul.

były piesze (Tarnopol, Stryj, Kołomy-

25 czerwca do Lwowa przybyli zastępcy

szybu. Ci, którzy byli tylko ranni, topili

Mimo ponoszonych klęsk, ko-

Jachowicza, które nie figurują w pla-

ja, Czortków, Wołożyn, Berezwecz,

ludowych komisarzy bezpieczeństwa

się w solance lub dusili pod kolejnymi

nieczności obrony i trudności ewaku-

nach ewakuacji i raportach NKWD. W

Wilejka, Mińsk): kolumny znękanych

państwowego i spraw wewnętrznych

warstwami ciał.

acyjnych, władza sowiecka nie zamie-

trzech ujętych w dokumentacji NKWD

pobytem w więzieniu ludzi pędzono na

Ukraińskiej SRS i zdecydowali o wywie-

Znany jest przypadek mężczyzny,

rzała uwolnić więźniów i nie chciała,

więzieniach 10 czerwca 1941 r. prze-

wschód w stosunkowo szybkim tempie,

zieniu pieriebieżczików oraz zwolnieniu

który przeżył egzekucję. „Przywieźli

by dostali się w ręce niemieckie. W tej

bywało 5145 więźniów, lecz podczas

przy głodowych racjach żywnościo-

przestępców pospolitych. Pozostałych,

go na teren kopalni, uderzyli młotkiem

sytuacji wszelkie „elementy kontrrewo-

ataku niemieckiego na Lwów 22

wych podawanych co kilka dni, braku

czyli „kontrrewolucjonistów”, przezna-

po głowie i poleciał do szybu – relacjo-

lucyjne” i podejrzanych o ewentualne

czerwca – we wszystkich lwowskich

wody, w niekompletnej i rozpadającej

czono na rozstrzelanie, choć w doku-

nował znajomy ocalonego. – Szyb był

przejście na pozycje „kontrrewolucyj-

więzieniach – znacznie więcej.

się odzieży, często bez obuwia. Wielu

mentacji NKWD nie przyznano się do

zapełniony trupami i półżywymi ludźmi.

ne” uznano za silnie niebezpieczne

Lwów był bombardowany przez

więźniów nie nadążało, słabło, niektó-

tego. Do „Brygidek” i „Zamarstynowa”

Wszystko to oddychało, poruszało się,

dla obronności Związku Sowieckiego.

Niemców od rana 22 czerwca 1941 r.,

rzy w marszu umierali, a „maruderów”

straż po nocnej ucieczce powróciła rano,

ale solanki było niewiele, więc się nie

Toteż w niektórych miejscowościach

co spowodowało rozgardiasz i panikę

w drodze rozstrzeliwano. Trasy „mar-

krwawo zaprowadzając porządek.

utopił. Po pewnym czasie wszystko uci-

oddalonych od linii walk, w pierwszych

wśród Sowietów. Pociągami przygo-

szów śmierci” liczyły od 100 do 600

We wszystkich więzieniach 25, 26

chło i w nocy wydostał się na świat”.

dniach wojny NKWD dokonało maso-

towanymi do deportacji ludności ze

km, z których najdłuższe pokonywano

i 27 czerwca partiami rozstrzeliwano

Na terenie kopalni NKWD oddzie-

wych aresztowań, przeważnie inteli-

Lwowa i okolicy, planowanej na 23

w 20 – 30 dni. Po drodze co jakiś czas

w piwnicach, celach, na dziedzińcach.

liło mężczyzn od kobiet. Te ostatnie

gencji polskiej, traktując zatrzymanych

czerwca, uciekały jednostki wojsko-

rozstrzeliwano małe i duże grupy więź-

W „Brygidkach” egzekucje zagłuszano

zostały zaprowadzone do pobliskiej

jako potencjalnych sprzymierzeńców

we, milicja, urzędnicy, rodziny. Mimo

niów niezależnie od ich kondycji. Udane

włączonymi motorami samochodów.

kaplicy zbudowanej jeszcze „za pol-

wroga, element niebezpieczny, który

wybuchu wojny NKWD kontynuowało

ucieczki zdarzały się rzadko. Większe

„Na Łąckiego” nad więźniami szcze-

skich czasów” dla górników. Tam zo-

należy unieszkodliwić. Ostatnie aresz-

gólnie się znęcano, bestialsko ich tor-

stały zabite. Podobno doszło wówczas

towania, mając „za rogiem” Niemców,

turując i okaleczając.

do profanacji. Jedna z ofiar została

NKWD dokonało w: Berezweczu,

28 czerwca, z wyjątkiem więzień

przez Sowietów ukrzyżowana na ścia-

Oszmianie, Sarnach, Busku, Dobromi-

„na Łąckiego” i „Jachowicza”, gdzie do

nie świątyni.

lu, we Lwowie, w Rudkach, Samborze,

rana 29 czerwca nadal mordowano,

W kopalni eksterminowano m.in.

Drohobyczu, Stryju.

Sowieci zaczęli opuszczać Lwów. Wy-

„polskich wrogów ludu” przypędzo-

Zanim gdziekolwiek przystąpiono

cofujące się jednostki wojska podpa-

nych tam z Przemyśla. – Jednocześnie

do ewakuacji, likwidowano więźniów

lały budynki publiczne, w „Brygidkach”

NKWD dokonywało krwawej masakry

uważanych za największych wrogów

przed odejściem NKWD podpaliło dru-

w więzieniu w Dobromilu. Mordowa-

ustroju sowieckiego. Wyłączeniu z ewa-

gie piętro. W więzieniach przy życiu

no ludzi na dziedzińcu, na schodach,

kuacji podlegali skazani za „przestęp-

pozostało już niewielu aresztowanych.

w celach. Mieszkańcy miasta słyszeli

stwa kontrrewolucyjne” na najwyższy

Byli uwalniani przez ludność, która

zza muru straszliwe krzyki zabijanych i

wymiar kary i z wysokimi wyrokami po-

przybywała natychmiast po odstąpieniu

wystrzały – mówi Chmielowiec.

zbawienia wolności – rozstrzeliwano

Sowietów w poszukiwaniu bliskich i od-

Część więźniów zabito strzałem

ich również w nieewakuowanych wię-

krywała makabryczne obrazy zbrodni:

w tył czaszki, część tępymi narzędzia-

zieniach i przed głównymi masakrami

zamurowanych żywcem w celach, stosy

mi. Jedno z miejsc kaźni urządzono w

(Oszmiana, Wilejka, Łuck, Włodzi-

okaleczonych ciał, wyciekającą na ulicę

składzie drewna. Kat rozbijał ofiarom

Lato 1941 roku. Dziewczęta ukraińskie witają kwiatami żoł-

mierz Wołyński, Drohobycz, Czortków,

krew spod bramy więziennej, przybitych

głowy 5-kilowym młotem przymoco-

nierzy niemieckich na ulicach Lwowa

Lwów, Brzeżany, Złoczów, Stanisła-

do ścian, zwłoki z ogromnymi jak gazo-

wanym do grubego pręta. Opraw-

wów, Kołomyja, Peczeniżyn).

we lampy sinymi głowami, dziedziniec

cą był miejscowy współpracownik

zapełniony wieloma warstwami ciał aż

NKWD pochodzenia żydowskiego o

szanse na przeżycie mieli natomiast

aresztowania nasilone krótko przed

Usankcjonowanie egzekucji wszyst-

kich „elementów kontrrewolucyjnych”,

po okna parteru, zwały zwłok w piw-

nazwisku Grauer lub Kramer.

transportowani koleją, choć również

22 czerwca i dokonywało egzekucji

a nie tylko z wyrokiem kary śmierci, na-

nicach aż po sufity. Upał przyspieszał

Masakry nerwowo nie wytrzymał

w niedostatku żywności, złych warun-

więźniów – w pierwszej kolejności ska-

stąpiło 24 czerwca 1941 r. po przesłaniu

rozkład ciał, utrudniając identyfikację

naczelnik więzienia. Zwrócił się do ofi-

kach higienicznych, stłoczeniu, więc nie

zanych na śmierć i oczekujących na

do obwodowych urzędów NKGB (bez-

i pochówki. Fetor nie do zniesienia roz-

cera NKWD Aleksandra Malcewa, by

wszyscy docierali do celu. Piesze ko-

wykonanie wyroku lub na ułaskawienie,

pieczeństwa państwowego) przez ludo-

przestrzeniał się na całe miasto.

zamiast młotkiem zabijać ludzi bronią

lumny i pociągi były ponadto bombardo-

czyli najniebezpieczniejszych.

wego komisarza spraw wewnętrznych

30 czerwca do Lwowa najpierw

palną. – Jeżeli tak mówisz, to jesteś

wane przez Niemców, co powodowało

23 czerwca usiłowano realizować

Ławrentija Berię poufnego telegramu z

wkroczył ukraiński batalion Nachtigal,

taki sam jak oni – miał odpowiedzieć

dodatkowe śmiertelne ofiary ewakuacji.

plan ewakuacji na Wschód: został

poleceniem, by rozstrzeliwać więźniów

a jakiś czas po nim wojska niemieckie.

bolszewik. Wyjął z kabury nagana i za-

ekspediowany do Kirowogrodu trans-

skazanych za „działalność kontrrewolu-

Zaczęły się masowe zbrodnie na Ży-

strzelił naczelnika.

port 527 więźniów. W dokumentach

Ponad 20 tysięcy ofiar

cyjną” i dywersję oraz pozostających w

dach, których maltretowano i wykorzy-

Znane są losy więźniów po 22

są też wzmianki o trzech różnych

śledztwie z tychże powodów. Wcześniej

stywano do porządkowania więzień.

czerwca 1941 r. tylko z części więzień

liczebnie transportach, nie wiadomo

Krew po kostki

zginęły już tysiące ludzi.

Niespójne i niepewne dane so-

Ocenia się, że w sumie w Dobro-

i aresztów na Kresach Wschodnich

kiedy wysłanych. Brak wagonów nie

wieckie nie pozwalają na ustalenie

milu i kopalni zamordowano od 500 do

II Rzeczypospolitej. Nie odnaleźli się

pozwolił na dalsze wywożenie więź-

dokładnej liczby ofiar. Najczęściej

grubo ponad 1000 osób. Przed samym

świadkowie zbrodni, a w dokumen-

niów, a było ich jeszcze kilka tysięcy.

Bestialstwo

W większości likwidowanych wię-

podawany szacunek to około 4000

wkroczeniem Niemców do miasta (27

tacji NKWD, zresztą niedokładnej,

Rozstrzeliwano ich zatem, wywołu-

zień egzekucji dokonywano, rozstrzeli-

zamordowanych. Wśród nich mogą

czerwca) Sowieci zbiegli. Zachowały

często sprzecznej, nieraz kłamliwej,

jąc z cel pojedynczo i po kilka osób.

wując: w celach seriami z karabinów i

się znajdować ofiary z więzień na ul.

się relacje ludzi, którzy jako pierwsi

nie wykazano wszystkich obiektów, w

Przestępców pospolitych zwolniono.

rzucając do wewnątrz granaty; w piw-

Sądowej i Batorego, o których nie ma

wbiegli wówczas na teren więzienia.

których NKWD przetrzymywało ludzi.

„Kontrrewolucjonistów” rozstrzelano.

nicach, do których sprowadzano z cel

żadnych wiadomości. Ocalało naj-

„Oczom naszym ukazał się strasz-

Bezwzględne dążenie do zniszczenia

Zginęło ich 4000; ocalało 250

pojedynczo i po kilka osób; na dziedziń-

prawdopodobniej ok. 250 osób.

ny, mrożący krew w żyłach widok

tzw. kontrrewolucjonistów, za których

Bombardowania niemieckie wy-

cach więziennych, gdzie gromadzono

– zeznawał świadek. – Korytarz po-

władze sowieckie uważały przede

trąciły jednak NKWD z równowagi, po-

więźniów w dużej masie, w którą kie-

kryty był krwią do kostek oraz ciałami

wszystkim ludzi związanych z pań-

nieważ 23 i 24 czerwca straże opusz-

Zapomniana zbrodnia

rowano ostrzał z karabinów maszyno-

ludzkimi. Wszystkie cele były otwarte

stwowością polską, członków konspi-

czały więzienia i na odgórne polecenia

w kopalni soli

wych i obrzucano granatami. Rozstrze-

i w każdej leżały ciała. Na ścianach

racyjnych organizacji, ale też innych,

powracały. „Na Łąckiego” w nocy z

Piotr Zychowicz. 21-06-2011

liwanie partiami w piwnicach było nieraz

70 lat temu pod Dobromilem

widać było ślady po kulach. W zwa-

z byle powodu domniemanych wro-

23 na 24 czerwca pod nieobecność

zagłuszane pracą silników samocho-

oprawcy z NKWD zamordowali młota-

łach ciał zauważyłem człowieka, który

gów ustroju sowieckiego, wskazuje,

straży uciekło ok. 300 więźniów. Po-

dów lub traktorów ustawionych przed

mi kilkuset Polaków i Ukraińców. Gdy

dawał oznaki życia. Wyciągnęliśmy

że ofiary musiały być także w nie-

wstał taki chaos, że 233. Pułk Wojsk

budynkiem (Borysław, Lwów, Sądowa

22 czerwca 1941 r. Wehrmacht prze-

go. Otrzymał strzał w tył głowy. Kula

rozpoznanych placówkach NKWD.

Konwojowych NKWD otrzymywał kilka

Wisznia, Stanisławów, Brzeżany, Żół-

kroczył sowiecką linię demarkacyjną,

wyleciała mu okiem. Odprowadzili-

Prawdopodobna liczba ofiar likwidacji

razy rozkazy „przywrócenia porządku”

kiew, Złoczów). W kilku więzieniach

bolszewicy wpadli w panikę. Ucho-

śmy go do miejscowej lecznicy”.

więzień jest szacowana przez Krzysz-

i „zabezpieczenia” więzień oraz opusz-

mordowano uderzeniami w potylicę

dząc przed nacierającymi Niemcami,

Kiedy na miejscu pojawili się Niem-

tofa Popińskiego, badacza zbrodni

czenia Lwowa.

(Berezwecz, Dobromil, Nadwórna,

porzucali wszystko. Sprzęt, broń,

cy, spędzili do „Saliny” miejscowych

sowieckich w czerwcu – lipcu 1941 r.,

24 czerwca rano część więźniów w

Stryj). W Oleszycach koło Lubaczowa

maszyny, pojazdy, tajne dokumenty, a

Żydów, by wydobyli ciała z szybu. Gdy

na 20 do 24 tysięcy ludzi.

„Brygidkach”, widząc, że nie ma straży,

więźniowie zostali spaleni. W Bory-

nawet własne żony i dzieci. Nie zanie-

ekshumacja dobiegła końca, esesmani

uwolniła się i wyszła na podwórzec. Nie

sławiu, Bóbrce, Brzeżanach i Lwowie

dbali tylko jednego. W ręce Niemców

wymordowali Żydów. W sumie ok. 100

dali rady sforsować bram, ale udało się

Dzieło NKWD we Lwowie

więźniów maltretowano i okaleczano.

nie mógł wpaść żywcem żaden „wróg

osób. Podobnie jak bolszewicy ciała

wybić jakieś wyjście i 220 więźniów (w

Ewa Siemaszko

Prowadzonym na egzekucje nieraz

ludu” przetrzymywany w kazamatach

swoich ofiar Niemcy wrzucili do szybu,

Ludność, która przybywała na-

raportach NKWD przestępcy pospolici)

wiązano drutem ręce.

NKWD na Kresach.

a potem zalali cementem. W takim sta-

tychmiast po odstąpieniu Sowietów

uciekło na zewnątrz. Powracająca straż

Nieliczni z tych masakr ocaleli,

Do jednej z najbardziej drastycz-

nie miejsce to pozostaje do dziś.

w poszukiwaniu bliskich, odkrywała

udaremniła reszcie ucieczkę – strzela-

uwolnieni po wycofaniu się Sowietów:

nych – i całkiem zapomnianych – ma-

Po ponownym nadejściu Sowie-

makabryczne obrazy zbrodni: zamuro-

jąc, zapędziła wszystkich do cel. Były

przywaleni zwłokami, ranni i szczęśliw-

sakr więźniów doszło w kopalni soli

tów w 1944 r. o tym, co stało się w

wanych żywcem w celach, stosy oka-

ofiary śmiertelne. „Na Zamarstynowie”

cy, których enkawudziści nie zdążyli

„Salina” pod Dobromilem (obecnie na

„Salinie”, nie wolno było głośno mó-

leczonych ciał, wyciekającą na ulicę

nikt nie uciekł, gdy nie było straży. W

zlikwidować przed nadejściem Niem-

terytorium Ukrainy). Już 22 czerwca

wić. Na terenie kopalni utworzono

krew spod bramy więziennej, przybi-

tym czasie na ulicach miasta doszło

ców. Ciała ofiar na ogół były chowane

przybyły tam pierwsze ciężarówki z Po-

sanatorium dla gruźlików. Kapliczkę,

tych do ścian, zwłoki z ogromnymi jak

do incydentalnych starć między Ukra-

w masowych mogiłach na terenie

lakami i Ukraińcami. – NKWD dokonało

w której dokonano części mordów,

gazowe lampy sinymi głowami, dzie-

ińcami z Organizacji Ukraińskich Na-

więzienia albo poza nim gdzieś w

tam masowych egzekucji. Ich forma była

zamieniono na stołówkę. Dopiero po

dziniec zapełniony wieloma warstwami

cjonalistów i Sowietami, co rozwście-

pobliżu. Nie wszędzie był jednak na

wyjątkowo drastyczna. Do mordowania

1990 r. miejscowi Ukraińcy mogli tam

ciał aż po okna parteru.

czyło wojska NKWD, które strzelały do

to czas i pozostawały w piwnicach,

ludzi niemal nie używano bowiem broni

postawić pomniczek i organizować

Władze sowieckie przejęły we

przechodniów i w otwarte okna miesz-

celach, na podwórkach więziennych.

palnej – opowiada Piotr Chmielowiec,

uroczystości żałobne. Odbywają się

Lwowie istniejące w II Rzeczypospoli-

kań, zabijając wiele osób, dokonywały

Bezwzględnie unicestwiani byli tylko

historyk z rzeszowskiego IPN.

one w każdą rocznicę masakry.

tej trzy duże więzienia: przy ul. Kazi-

rewizji i aresztowań. W więzieniach