19

Kurier Galicyjski * 30 czerwca – 14 lipca 2011

przyWoŁaNie hisTorii –

swojego miejsca, obcy uważany był

ny we wrześniu 1939 r. banderowcy

za intruza. Takiego usuwano siłą.

zatrzymali mnie. O tym przypadku

W Stalagu 328 przechodziłem

wspomniałem już poprzednio.

wszystkie typowe choroby obozowe,

Wracając do koszar, zajmujących

rekoNsTrukcja pasażu

jak świerzb mokry drążący, czyraczy-

dwa trzypiętrowe budynki, pomyliłem

ca ogólna, dyzenteria, awitaminoza,

je. Wieczorem zaszedłem na trzecie

puchlina głodowa i tyfus plamisty. Na

piętro. Jeńcy układali się do spania.

GarTeNberG W

żadną z wymienionych chorób nie

Gdy tylko zbliżyłem się do kojki, zo-

otrzymywaliśmy leków. W związku z

stałem siłą wypchnięty jako podejrza-

tym, śmiertelność była bardzo wyso-

ny osobnik. Nie mogłem się z nikim

ka. Około 30% jeńców pożegnało się

dogadać. Moja mowa po przebytym

SABINA różYCKA

z życiem w młodym wieku. Jeńcy fran-

tyfusie była niezrozumiała, prawie bez-

tekst i zdjęcia

cuscy byli najmniej odporni. Ci prawie

głośna. Chcąc, nie chcąc zszedłem na

wymarli co do jednego. Jeńcy do-

sam dół budynku i przespałem noc w

W niegdysiejszym Stani-

tknięci puchliną głodową nie mieścili

zimnej piwnicy. Rano zmarznięty, głod-

sławowie, a dzisiejszym Iwa-

się wprost w swojej odzieży. Obuwie

ny, ale nieco wypoczęty zagadnąłem

no-Frankowsku, odbyło się

rozcinali na podbiciu, jako że noga

pierwszego napotkanego i opowie-

otwarcie zrekonstruowanego

nie mieściła się w bucie. Każdego

działem o swojej przygodzie. Za-

pasażu Gartenbergów. Jesz-

rana zbierano zmarłych w ilości 5-10

gadnięty wskazał mi sąsiedni blok,

cze kilka miesięcy wstecz, tę

osób z jednej sali. Zmarłych składano

sugerując, że może o ten budynek

starą i szacowną budowlę, bę-

tymczasowo w ubikacji. Tam dokony-

chodzi. Trafiłem w końcu do swoich.

dącą jedną z wizytówek miasta

wano uzupełniania odzieży zbędnej

Gdy mnie zobaczyli – załamali ręce.

dla umarłych i tam miał miejsce już

Uważali, że już dawno pożegnałem

pomiędzy dwiema Bystrzyca-

poprzednio wspomniany kanibalizm.

padół ziemski.

mi, poddano gruntownemu

Niezwykle uciążliwa była czyraczyca

Opuszczając lazaret, zapomnia-

remontowi. Obecnie, zamiast

w połączeniu z wszawicą i świerz-

łem miski. Przez kilka dni pobierałem

hali targowej „Malwa”, gdzie

bem. W wyniku rozdrapywania ran

zupę wlewaną chochlą do poły brud-

sprzedawano odzież, obuwie,

brudnymi rękami następowało z za-

nego szynela, zdobytego w lazarecie

perfumy, kapelusze czy futra,

sady zakażenie najpierw miejscowe,

od umarłego. Miałem wielkie trudno-

będzie centrum wypoczynko-

wo-rozrywkowe, które stanie

wydziale architektury. – Miał on wy-

Ale w latach 1925-26 pasaż został

się jeszcze jednym rodzyn-

gląd prostokątnej jednopiętrowej (od

odnowiony. Ilość wejść zmniejszono

kiem i wizytówką tego na

wschodu – dwupiętrowej) konstrukcji

do trzech, a zamiast ścian pojawiły

wskroś europejskiego mia-

o wymiarach 53 na 9 m i wysokości 10

się okna wystawowe. Później, w cza-

sta. Tak jak niegdyś.

m. Drugie piętro zbudowano w kształ-

sach sowieckich, wykorzystywało go

„Będzie to miejsce chętnie odwie-

cie nakrytego kopulą ośmioboku.

kilka bazarów hurtowych. W latach

dzane przez turystów, – dzieli się z

Dach pasażu był ze szkła i umożliwiał

1956-59 mieścił się tu dom towarowy,

„Kurierem” kierownik służby prasowej

wykorzystanie światła dziennego do

a od 1972 – sklep „Świat dziecka”. W

Rady Miejskiej w Iwano-Frankowsku

oświetlenia galerii handlowej. Kopułę

1991 pomieszczenia byłego pasażu

Natalia Wynnyczuk. – Pasaż Garten-

drugiego piętra pokrywały na prze-

przekazano do dyspozycji miejskiego

bergów stoi w miejscu dużej kamie-

mian przezroczyste i kolorowe szyby.

wydziału architektury i budowy miasta.

nicy w kształcie litery „U”, która była

Złożoną konstrukcję nośną dachu

Z funduszy miejskich wzmocniono

własnością kupców Ignacego i Dawida

wykonano w firmie „Krupp”. Wspiera-

fundamenty budowli – zalano ciekłym

Gartenbergów. W dawnych czasach

ła się o masywne ceglane pylony, a

szkłem. Początek lat 90 XX wieku –

ta ogromna kamienica łączyła trzy

przestrzeń pomiędzy nimi wypełniała

to złoty okres w historii pasażu. Tu

ulice, które dziś noszą nazwy Niepod-

ceglana ściana”.

odbyły się dwa międzynarodowe sa-

a nie leczone przechodziło w ogólne.

ści w schodzeniu po schodach. Moja

ległości, Halicka i Setnika Martyncia.

Do pasażu prowadziło pięć wejść.

lony malarskie „Impreza-biennale”.

Dalsze następstwa są wiadome.

wyprawa po posiłki, wydawane w od-

Z początkiem lutego 1942 r. wy-

ległym miejscu, wyglądała następu-

W podwórzu kamienicy właściciele

Wnętrze było bogato dekorowane: na

Rozpatrywano plany umieszczenia tu

pisano mnie jako rzekomo zdrowego

jąco: w dół po schodach najczęściej

muzeum sztuki.

z lazaretu. Przed wyjściem zostałem

oblodzonych zjeżdżałem z zasady na

Na tym jednak zakończyło się wy-

zatrzymany. Otóż jeden z sanitariuszy

tyłku, ponieważ nie utrzymywałem na-

korzystywanie pasażu jako ośrodka

radzieckich, będący na usługach nie-

leżytej równowagi. Inni nie uważając,

kultury. W latach 1995-2000 budynek

mieckich (najprawdopodobniej Właso-

popychali mnie. Na dole nie oriento-

przejęła izba przemysłowo-handlowa.

wiec) nacji Lizgin zgłosił SS-manom,

wałem się dokładnie, w jakim iść kie-

Przeprowadzono tu remont kapitalny,

że jestem podejrzany jako Semita. W

runku, ażeby trafić do kotła. Miałem

ciężkie zbrojone szkło zamieniono na

kancelarii, mieszczącej się obok la-

bowiem mętlik w głowie i zaniki pamię-

lekkie poliwęglanowe płyty, a wnętrze

zaretu, zastałem dwóch oficerów SS.

ci. Radziłem sobie w ten sposób, że

podzielono na boksy konstrukcjami

Rozkazali mi stanąć na środku biura.

wpatrywałem się w gołe pięty moich

metalowo-plastikowymi. Od 2002 mie-

Jeden badał moje rysy, a raczej

poprzedników i niezawodnie dociera-

ścił się tutaj prywatny dom handlowy

dane antropologiczne z boku, a dru-

łem do kotła. Z powrotem kierowałem

„Malwa”. Bardzo trudno było sobie

gi en face. Nie mieli jednakowych

się na tej samej zasadzie, ale gorzej

wyobrazić dawną świetność tego

rozeznań. Jeden twierdził, że „echte

było wdrapywać się po schodach na

obiektu.

Jude”, drugi „warte man, ist ehniich”.

trzecie piętro. Moja sytuacja była nie

„Dziś każdy, niezależnie od wieku,

Zarzucano mnie pytaniami: jakiej

do pozazdroszczenia.

pozycji i zasobności portfela, może

jestem nacji, skąd pochodzę, czy

Szczęściem w nieszczęściu było

znaleźć tu coś dla siebie, – mówi nowy

umiem się modlić, kogo znam z mojej

to, że w połowie lutego 1942 r. wy-

właściciel „Pasażu”, przedsiębiorca

miejscowości. Zdany na wszystko od-

znaczony byłem do wyjazdu do Sta-

Oleksandr Dolisznij. – W pasażu znaj-

powiadałem: „Ich bin aus Zloczow, ich

lagu w Stanisławowie. Zmiana obozu,

urządzili pasaż w europejskim stylu.

ścianach zawieszono obrazy o treści

duje się restauracja, w której pracują

bin gemischte, mein Fater Pole, die

Stalagu 328, zwanego przejściowym

Projekt wykonał architekt Koszyc ze

alegorycznej, przedstawiające prze-

najlepsi szefowie kuchni i kucharze;

Mutter Ukrainerin. Ich habe die Mit-

obozem zagłady, budził nadzieję na

znanej wiedeńskiej firmy „Felner&Hel-

mysł, rolnictwo i rzemiosło. Osobny

kawiarnia w stylu wiedeńskim, w któ-

telschule in Zloczow beender”. Religii

lepsze warunki”.

uczył mnie ksiądz Tamawski. Próbo-

mer”, która projektowała obiekty dla

obraz przedstawiał Gartenbergów, Ko-

rej można skosztować wypieków;

wałem odmówić „Ojcze nasz”, ale nie

Z całą rozciągłością po-

Wiednia, Odessy i Czerniowiec. Pasaż

szyca, Flejszla, Boublika i Kudelskiego

pizzeria, w której pizzę przygotowują

bardzo mi to wychodziło, a to z powo-

pieram wniosek usytuowania

zbudowano w rekordowym tempie, od

przy omówieniu planów pasażu. W ni-

kucharze po praktyce we Włoszech.

du zaniku pamięci – komplikacji po

w miejscu kaźni na Cytadeli

czerwca do grudnia 1904 roku. Prace

szach umieszczono posągi, a przy wej-

Rodzynkiem zakładu jest Klub Dżen-

tyfusie. Na pytanie końcowe: „Wenn

– Stalagu 328 we Lwowie oka-

prowadziła lwowska firma budowlana

ściu tryskała fontanna. Wartość budo-

telmena, gdzie gościom serwuje się

kennst du aus Zloczow?” – domy-

załego pomnika, jako symbo-

Flejszla, a kierowali nią budowniczowie

wy wyniosła 400 000 koron. Szkoda,

najlepsze gatunki piwa, whisky i cy-

śliłem się, że chodzi o jakieś ważne

lu perfidnych metod psycho-

Boublik i Kudelski ze Stanisławowa.

że projektant stanisławowskiego cudu

gar. Jest tu też klub nocny, analogów

osobistości. Zaryzykowałem i jednym

fizycznego unicestwiania jeń-

W nowym pomieszczeniu znalazły się

przemysłowego – Koszyc, nie zoba-

którego na razie nie ma na Ukrainie.

tchem wymieniłem przywódców OUN

ców, chronionych Konwencją

dziesiątki nowych sklepów, zakładów

czył swego dzieła. Zmarł w styczniu

W holu pasażu planujemy przeprowa-

ze Złoczowa, a to po kolei: Sagati,

Genewską. Jeńców – już nie-

rozrywkowych i popularna kawiarnia

1904 roku, jeszcze przed rozpoczę-

dzać najróżniejsze prezentacje, poka-

Bójko, Koropeckyj, Kłymenko. Na te

licznych zapewne. Postulo-

„Edison”.

ciem budowy.

zy, wystawy i wesela. Na drugim pię-

słowa SS-mani stanęli na baczność,

wałbym uhonorować pamiąt-

„Pasaż jest najlepszym przykładem

W czasie I wojny światowej ka-

trze można obejrzeć film w formacie

zasalutowali mówiąc: „Das ist wahr,

kowym orderem, będącym

racjonalistycznej tendencji w secesji,

mienica Gartenbergów została znisz-

3D. Urządzono też salę dla dzieci, w

diese Leute sind hier in Lemberg als

wyrazem humanistycznego

rozwijającej się szybko pod wpływem

czona i więcej jej nie odbudowano.

której goście mogą zostawić swoje po-

Offizieren SS-Galizien. Du bist frei”.

odruchu dla tych, co przeżyli

ówczesnych możliwości przemysłu

Uszkodzony został i sam pasaż.

ciechy pod okiem wykwalifikowanych

A więc wymienienie tych nazwisk po

tu dantejskie piekło.

i sprzyjającej ewolucji przestrzenno-

Właściciele mieli nawet pomysł aby

wychowawców, a samym przyjemnie

raz drugi wybawiło mnie z opresji. Po

formalnych charakterystyk zabudowy

go rozebrać i wybudować w tym miej-

spędzić czas w „Pasażu”.

raz pierwszy w Podhorcach, kiedy

STEfAN GORCZAKOWSKI

kG

miejskiej – fachowo dodają w miejskim

scu siedem kamienic czynszowych.

w drodze powrotnej do domu z woj-

Sobótka k/ Wrocławia