co wiemy, co myślimy…

23

Kurier Galicyjski * 30 czerwca – 14 lipca 2011

hoLocausT W GaLicji WschodNiej

KrZYSZTOF SZYMAŃSKI

tekst

zdjęcie

dynki publiczne w mieście (m.in. lwow-

karmili i poili wódką, a następnie o

KONSTANTy CZAWAGA

ską radiostację). 7 lipca 1941 batalion

godzinie 5.00 rano dali sygnał do roz-

oraz archiwum

opuścił Lwów wraz z 1 Dywizją Strzel-

poczęcia pogromu – bicia i grabieży

ców Górskich Wehrmachtu udając się

ludności żydowskiej w mieszkaniach,

Kolejne swoje spotkanie

na front wojny niemiecko-sowieckiej.

jej wypędzania na ulicę i zapędzania

Lwowski klub dyskusyjny

Batalion rozwiązano w sierpniu 1941.

do więzienia przy ul. Łąckiego. W po-

„Mytusa” postanowił po-

W mieście działała Einsatzgruppe

gromie brał udział również margines

święcić tematyce pogromów

SS-Brigadeführera Otto Rascha i gru-

społeczny, także wywodzący się z

żydów na terenach Galicji

pa Schöngartha, które zamordowały

Polaków.

w czerwcu-lipcu 1941 roku.

Temu tematowi poświęcono wie-

do 16 lipca ok. 7 000 Żydów (na ok.

Zachowała się część fotografii

le publikacji i rozpraw naukowych na

120.000 żydowskich mieszkańców

i kronik filmowych, wykonanych przez

Zachodzie. Na Ukrainie, po otwarciu

Lwowa).

Niemców w czasie tych pogromów.

archiwów, okazało się, że nie ma zbyt

W sumie ilość ofiar tej akcji ocenia

Wydarzenia we Lwowie nie nale-

wielu informacji na ten temat. Nic w tym

się na co najmniej 4 tysiące (być może

żały do wyjątków. Do dużego pogromu

dziwnego, ponieważ w czerwcu 1941

nawet do 7 tysięcy – według innych

doszło też od 4 do 11 lipca 1941 r. w

roku władze sowieckie miały na głowie

danych) ofiar.

Tarnopolu. Zginęło w nim 600 Żydów,

inne problemy, a archiwa niemieckie

Drugi pogrom we Lwowie miał miej-

ponadto 127 zostało rozstrzelanych

raczej rejestrowały te wydarzenia ze

sce w dniach 25-27 lipca 1941. Dużą

przez Sonderkommando 4 b SS. W

strony spektakularnej i wykorzystywały

rolę odegrała propaganda OUN-B,

ciągu kolejnych tygodni zamordowa-

w celach propagandowych. Pierwsze

która podsycała antysemickie nastroje.

no wiele tysięcy żydowskich miesz-

Igor Melnyk i żanna Kowba

jednostki Wehrmachtu we Lwowie do-

Akcja zwana była potocznie przez lud-

kańców Tarnopola. Akta niemieckie

nosiły: „Wśród społeczeństwa panuje

ność Lwowa „dniami Petlury”.

dokumentują również pogromy w

szalone rozgoryczenie haniebnymi

Na Ukrainie odrzucano ją jednak ze

cuchnące zwłoki, a Żydówka musiała

Zamiast święta narodowego, Ukra-

Złoczowie, w Samborze i Skałacie

czynami bolszewików, które zwraca

względu na jej „antyukraiński” charak-

umyć zwłoki w powietrzu, rzecz pra-

ińcom zezwolono na obchody roczni-

(„wystąpienia Ukraińców przeciwko

się przeciwko Żydom, którzy współ-

ter. Z podobną reakcją spotykamy się

wie nie do wykonania w tym stanie, po

cy śmierci Symona Petlury, ostatniego

Żydom”), w Chrostkowie („pogrom za-

pracowali z bolszewikami”. Żołnierze

również ze strony ukraińskiej historio-

czym podnieść rękę trupa do ust i uca-

premiera niezależnej Ukrainy, współ-

inicjowany przez grupy operacyjne”),

fotografowali i filmowali pogrom.

grafii na wychodźstwie, w której często

łować. Potem Żydom nakazano umyć

twórcy sojuszu polsko-ukraińskiego

w Bóbrce („ekscesy po odnalezieniu

Jako prelegentów zaproszono Żan-

ignoruje się problematykę udziału lud-

się w wykorzystanej wodzie. Mężczyzn

z lat 1918-20. Przypisuje się mu od-

16 ofiar NKWD”), w Dobromilu, Bo-

nę Kowbę, autorkę książki „Ludzkie

ności ukraińskiej w zagładzie Żydów.

zmuszano do wynoszenia zwłok ofiar i

powiedzialność za liczne pogromy w

rysławiu, Krzemieńcu. Wszędzie plą-

uczucia na dnie piekła” i Josifa Ziselca,

Gdy 22 czerwca 1941 r. Niemcy

pochówku zamordowanych, wielu bito

1919 r. Petlura został zastrzelony w

drowano, bito, mordowano. Rozmiar

wiceprezydenta Kongresu Mniejszości

zaatakowały ZSRR, w Galicji Wschod-

na śmierć lub zastrzelono. Specjalna

Paryżu 25 maja 1926 r. przez żydow-

pogromów we wsiach ilustruje zacho-

Narodowych Ukrainy.

niej żyło około 540 tys. Żydów. Na

ekipa filmowa Wehrmachtu filmowa-

skiego zamachowca Schwarzbarda.

wana lista gminy żydowskiej w Dro-

Dopiero w połowie 2000 r., wraz

pomoc ze strony chrześcijańskich

ła pogrom, filmy były pokazywane

Chcąc skierować zemstę Ukraińców

hobyczu. Dowodzi ona, że liczba po-

z publikacją książki Jana Tomasza

sąsiadów – z nielicznymi wyjątkami –

później w oficjalnej kronice filmowej

„na Żydach” na właściwe tory, Niemcy

gromów była przypuszczalnie o wiele

Grossa „Sąsiedzi”, rozpoczęła się in-

wschodniogalicyjscy Żydzi nie mogli li-

Ministerstwa Propagandy Rzeszy:

zmienili datę rocznicy śmierci Petlury

wyższa od znanej nam dotychczas z

tensywna debata o uwikłaniu Polaków

czyć. Wręcz przeciwnie: bezpośrednio

Die Deutsche Wochenschau. 1 lipca,

na 25 lipca.

relacji świadków. Poprzeć dokumen-

w zbrodnie hitlerowskie. Zaowocowa-

po wkroczeniu wojsk niemieckich, a

kiedy pogrom osiągnął apogeum, po-

Jeszcze w tym samym dniu wy-

tami udało się dotąd 35 pogromów w

ło m.in. zmianą treści tablic pamiątko-

czasem jeszcze przed ich przybyciem,

jedynczy żołnierze niemieccy dołącza-

buchł następny pogrom. Trwał cztery

Galicji Wschodniej, względnie 58 w

wych w Oświęcimiu: figurują dziś na

zarówno Ukraińcy, jak i Polacy dopusz-

li na ulicach do mordujących. 2 lipca

dni i kosztował życie około 2 tys. Ży-

całej wschodniej Polsce w granicach

nich Żydzi, a nie tylko „obywatele Pol-

czali się aktów agresji wobec Żydów.

na rozkaz komendanta Lwowa, płk.

dów i była to akcja zorganizowana

z 1939 roku.

ski i innych państw”. Na Ukrainie dys-

Tylko w czerwcu i lipcu 1941 doszło w

Wintergasta przywrócono w mieście

przez niemieckie władze okupacyjne

Głębszych przyczyn pogromów

kusję taką podjęto dopiero na począt-

Galicji Wschodniej do 35 pogromów

porządek.

i z ich przyzwoleniem na bicie, gra-

należy upatrywać w tradycji napiętych

ku lat 90. Ale napisów na pomnikach

– największego we Lwowie, 20 w mia-

Według Grzegorza Motyki, histo-

bieże i mordowanie Żydów przez

stosunków ukraińsko-żydowskich i pol-

nie zmieniono do dziś; przykładem

steczkach, a 14 we wsiach. Na tere-

ryka, specjalizującego się w tematyce

przygotowane w tym celu grupy Ukra-

sko-żydowskich.

jest kijowski pomnik ofiar z Babiego

nie całej wschodniej Polski doszło do

ukraińskiej, niektórzy żołnierze bata-

ińców. Część Żydów, przedstawicieli

W czasie spotkanie zebrani starali

Jaru, gdzie niemieckie Einsatzkom-

co najmniej 58 pogromów. W dwóch

lionu Nachtigall najprawdopodobniej

inteligencji, została zamordowana na

się przeanalizować sytuację we Lwo-

mando rozstrzelało w 1941 r. 34 tys.

pierwszych miesiącach okupacji Polski

wzięli udział w pogromie, nie jako zwar-

podstawie przygotowanych list pro-

wie w czerwcu 1941 roku. Dokładną

Żydów. Tablica informuje tylko o „oby-

wschodniej co najmniej 10 tys. Żydów

ty oddział, lecz pojedynczo dołączając

skrypcyjnych. W aresztowaniach Ży-

analizę sytuacji na podstawie danych

watelach Kijowa i jeńcach wojennych”,

straciło życie w pogromach.

się do bojówkarzy (byli to żołnierze

dów dokonywanych w mieszkaniach

archiwalnych przedstawiła Żanna Kow-

którzy w tym miejscu „zostali rozstrze-

Pierwsze zajścia antyżydowskie

uprzednio zwolnieni na przepustki).

uczestniczyła milicja ukraińska i bo-

ba. Te materiały zostały wykorzystane

lani przez niemiecko-faszystowskich

w 1941 – tzw. akcja więzienna, za-

Batalion, jako całość pełnił wówczas

jówkarze ukraińscy złożeni z chłopów

przy pisaniu jej wstrząsającej książki

najeźdźców”. Drugi pomnik - mniejszy

częły się we Lwowie wraz z ucieczką

funkcje wartownicze, ochraniając bu-

z okolicznych wsi, których Niemcy

„Ludzkie uczucia na dnie piekła”. Josif

i niełatwy do znalezienia, zbudowany

władz sowieckich. 27 czerwca 1941

Ziselc, wiceprezydent Kongresu Mniej-

w formie menory – opatrzony jest ta-

nacjonaliści ukraińscy z OUN bezsku-

szości Narodowych Ukrainy, przedsta-

bliczką z brązu z napisem: „50 roczni-

tecznie próbowali opanować miasto,

wił swój pogląd na przyczyny wydarzeń

ca zdarzeń w Babim Jarze”. O tym, ku

spacyfikowane następnie przez nagły

i zastanawiał się, jak tradycje histo-

czyjej pamięci został postawiony, wie

powrót wojsk sowieckich.

ryczne stosunków Żydów z lokalnymi

jedynie ten, komu nieobca jest histo-

Pogrom rozpoczął się 30 czerw-

społecznościami spowodowały taki

ria tego miejsca. Źródłem konfrontacji

ca, po wkroczeniu do Lwowa Wehr-

wybuch nienawiści. Kolejni dyskutan-

Ukraińców z czarnymi kartami ich hi-

machtu. Żydzi obwiniani za kolabora-

ci podtrzymywali główne tezy prele-

storii była do tej pory przede wszystkim

cję z okupantem sowieckim i zbrodnie

gentów, wzbogacając je we własne

historiografia zachodnioeuropejska.

NKWD stali się celem zemsty części

przykłady stosunków polsko-żydow-

ludności miasta Lwowa, podburzanej

skich czy ukraińsko-żydowskich.

Powinna powstać

przez Niemców.

Podsumowania dyskusji dokonał

Po wyjściu bolszewików, pogro-

Igor Melnyk, który podkreślił, że wyda-

wspólna ukraińsko-

mu Żydów nie było. Prześladowanie

rzenia czerwca 1941 roku we Lwowie

żydowska komisja,

zaczęło się niezwłocznie po wejściu

i późniejsze, jakimi była organizacja

ponieważ mamy jesz-

Niemców. Już w pierwszych godzinach

getta i jego likwidacja należą do tego

cze bardzo wiele bia-

Niemcy rozlepili po mieście afisze pod-

samego ciągu wydarzeń. Wydarzenia

łych i czarnych plam

judzające przeciwko Żydom. W tych

te wymagają rzetelnego i bezstronne-

afiszach i w ulotkach, rozdawanych na

go badana ze strony historyków. Nie-

w naszej historii.

ulicach, przedstawiano Żydów, jako

stety prace wielu komisji nie dawały

Ostatecznie powinni-

winowajców pożogi wojennej (...). Do

rezultatu, poza kilkoma publikacjami.

śmy poznać prawdę,

niemieckich żołnierzy dołączyły się

Naukowcy nie mogli znaleźć ostatecz-

kto kogo mordował

polskie i ukraińskie męty społeczne,

nego wspólnego mianownika do oce-

i ilu mieszkańców

oraz zorganizowana przez Niemców

ny wydarzeń z lat II wojny światowej.

naprędce tzw. ukraińska milicja. Ży-

Na zakończenie powiedział: „Powinna

Galicji zginęło w tam-

dów spędzono do więzień, celem

powstać wspólna ukraińsko-żydow-

tych czasach. Pamięć

umycia zwłok pomordowanych przez

ska komisja, ponieważ mamy jeszcze

o nich powinna być

bolszewików.(…) Spędzonych prze-

bardzo wiele białych i czarnych plam

należycie uczczona.

ganiano przez szpaler ludzi z pałkami

w naszej historii. Ostatecznie powinni-

lub kamieniami w rękach. Zanim Żydzi

śmy poznać prawdę, kto kogo mordo-

Jest to potrzebne nie

dotarli do trupów, byli już dotkliwie po-

wał i ilu mieszkańców Galicji zginęło

martwym, a nam ży-

bici. Procedura mycia wyglądała tak:

w tamtych czasach. Pamięć o nich

wym, żeby nigdy się

2 mężczyzn Żydów musiało podnieść

powinna być należycie uczczona. Jest

nie powtórzyło.

w górę za głowę i nogi pełne ran lub

to potrzebne nie martwym, a nam ży-

Po wkroczeniu Niemców rozpoczął się w mieście pogrom

Igor Melnyk

rozkładające się na upale straszliwe

wym, żeby nigdy się nie powtórzyło”.

żydów