karty historii

26

30 czerwca – 14 lipca 2011* Kurier Galicyjski

biTWa pod beresTeczkiem

KrZYSZTOF SZYMAŃSKI

opracował

ilustracje archiwum

poszli w rozsypkę i zostali zepchnięci

wystawili 70-80 tysięcy Kozaków, któ-

Trzysta sześćdziesiąt lat

ponosząc duże straty. Wiśniowiecki

rym towarzyszyło 20-30 tysięcy Ta-

temu  w dniu 28 czerwca

znowu uderzył na tabor powoli go

tarów. Kozakami dowodził osobiście

1651 roku rozpoczęła się jed-

zdobywając.

Chmielnicki, a Tatarami chan Islam

na z największych bitew XVII

Teraz król rozkazał ruszyć tabo-

Girej. Po stronie polskiej głównodo-

wiecznej europy (równa, co

rowi polskiemu do przodu. Widząc to,

wodzącym był oczywiście król Jan Ka-

do ilości wojsk bitwie pod

chanpchnąłswojenajlepszeczambuły

zimierz, obecni byli też obaj hetmani

Wiedniem). Bitwa była koń-

do ataku na polskie centrum. Nawała

koronni – Mikołaj Potocki i Marcin Ka-

cowym etapem walk w czasie

ok. 5 tys. doborowej jazdy krymskiej i

linowski, ale w decydującym, trzecim

pierwszej polsko-kozackiej

nogajskiej ruszyła do ataku. Centrum

dniu bitwy w dowodzeniu zastąpili ich

wojny domowej, która prze-

polskie tworzyło tzw. ognistego węża

bardziej utalentowani dowódcy: Po-

szła do historii pod nazwą

po kilku salwach uderzenie tatarskie

tockiego – Stanisław Lanckoroński, a

powstania Chmielnickiego.

zostało powstrzymane, ale ordyńcy

Kalinowskiego – Jeremi Wiśniowiecki,

Pod Beresteczkiem, naprze-

nie zbiegli i kilka razy atakowali szyki

odwieczny rywal Kalinowskiego do

ciw kozacko-tatarskiej armii

polskie bez skutku, za każdym razem

tytułu hetmana. Ważną rolę odgrywali

pod wodzą hetmana zaporo-

ponosząc olbrzymie straty. Tymcza-

również doświadczeni oficerowie cu-

skiego Bohdana Chmielnic-

Bohdan Chmielnicki

Król Jan II Kazimierz Waza

sem na lewym skrzydle Wiśniowiecki

dzoziemskiego autoramentu: Zbigniew

kiego oraz chana Islama Gi-

rozrywał tabor i odciął Kozaków od

Przyjemski i Krzysztof Houvaldt.

reja, stanęły wojska rzeczy-

Tatarów. Na prawym skrzydle jazda

Bitwa pod Beresteczkiem roze-

został odbity przez swoich żołnierzy,

dząc król kazał chorągwiom Koniec-

pospolitej, którymi dowodził

Lanckorońskiego rozniosła straże ta-

grała się w dniach 28-30 czerwca

biorąc do niewoli podskarbiego chań-

polskiego i Lubomirskiego wyjść im

nowo obrany król Jan Kazi-

tarskie i posuwała się na przód.

1651, w trakcie powstania Chmielnic-

skiego Mufrahha. Sytuację wyjaśniła

naprzeciw. Tatarzy rzucili do odparcia

mierz ze szwedzkiej dynastii

Losy bitwy, mimo przewagi i ini-

kiego, między wojskami polskimi pod

szarża jazdy Wiśniowieckiego. Nowe

chorągwi polskich resztę czambułów.

Wazów.

cjatywy polskiej, były jeszcze nie

dowództwem Jana Kazimierza a siła-

Nieszczęścia Rzeczypospolitej za-

czambuły tatarskie runęły ze wzgórz

W tym właśnie momencie książę Jere-

rozstrzygnięte. Chan raniony został

mi tatarsko-kozackimi i była, można

częły się na poważnie, kiedy na tronie

na pułk Lanckorońskiego, wtedy król

mi Wiśniowiecki uderzył na ordyńców

w nogę, widząc śmierć swego bra-

rzec, zakończeniem tego etapu wojny

w wyniku elekcji zasiedli królowie ze

pchnął do ataku chorągwie Rewery

swoimi chorągwiami kozackimi oraz

ta i wielu dostojników tatarskich,

polsko-kozackiej.

szwedzkiej dynastii Wazów. Wielu

Potockiego stojące w odwodzie. Te

oddziałem Stefana Czarnieckiego, za

załamał się ostatecznie i rzucił do

Bitwa zakończyła się zwycięstwem

ówczesnych polskich polityków, ksią-

zepchnęły ordyńców z pola. Około

nimi poszło pospolite ruszenie. Walka

ucieczki. Widząc białą chorągiew

strony polskiej. Wygrana jest zasłu-

żąt, magnatów i przedstawicieli dworu

godz. 4.00 walka ustała. Bilans nie był

była zacięta, jednak Tatarzy musie-

chana, artylerzyści polscy wypalili w

gą dowodzącego wojskami polskimi

typowało na króla Polski syna króla

tak korzystny dla strony polskiej jak w

li uznać wyższość polskich wojsk.

jej kierunku z działa. Strzał był precy-

Jana Kazimierza, który zastosował

szwedzkiego Jana z dynastii Wazów

dniu poprzednim. Tatarzy nie odnieśli

Większość ich sił zbiegła z pola. Tuż

zyjny − stojący tuż obok chana Tatar

skuteczną taktykę ustawienia swych

i Katarzyny Jagiellonki, najmłodszej

sukcesu i ponieśli bardzo duże straty,

po walce zapadł zmierzch i armie

spadł zabity z konia. Kiedy na dodatek

wojsk w szachownicę. Polegała ona

córki Zygmunta Starego i Bony Sforzy.

około 1,8 – 2,0 tys. ludzi. Z polskiej

udały się na spoczynek.

szwadron cudzoziemski spod komen-

na ustawieniu oddziałów piechoty na

Założenia polityczne były słuszne. Jan

strony zginęło ok. 350 żołnierzy. Król

29 czerwca, o godz. 8.00 roz-

dy Bogusława Radziwiłła dał salwę z

przemian z jazdą. W decydującej fazie

był po kądzieli Jagiellonem. Spodzie-

zdecydował o taktyce na następny

począł się drugi dzień bitwy i obie

muszkietów, w ślad za swym wodzem

bitwy ważne okazało się też wykorzy-

wano się, że będzie królem Rzeczy-

dzień: miało dojść do frontalnego

armie wyszły w pole. O godz. 11.00

zaczęła uciekać cała jazda tatarska,

stanie, przez znajdującą się w cen-

pospolitej, a nie królem szwedzkim.

starcia całej armii w polu.

rozpoczęły się harce, po nich oddział

zostawiając kozaków samych na polu

trum ugrupowania polskiego piechotę,

Wszyscy Wazowie na tronie polskim

Od samego poranka 30 czerwca,

polskiej jazdy Rewery Potockiego

bitwy. Widząc co się dzieje, Bohdan

siły ognia muszkietów i artylerii.

myśleli jednak głownie o koronie

nad polem unosiła się gęsta mgła,

spędził z pola Tatarów. Po południu

Chmielnicki pognał do chana, by go

Wojska koronne zbierały się w

Szwecji, Polska stanowiła dla nich do-

toteż do przedpołudnia nie podejmo-

najlepsza jazda tatarska uderzyła na

zatrzymać. Przymówił mu zbyt ostro.

obozie w Sokalu nad Bugiem. Król

datek w postaci beneficji.

wano żadnych działań. Ok. godziny

pozycje polskie. Lewe skrzydło przy-

Dość, że Islam Gerej wściekł się, ka-

chciał starannie przygotować się do

W owym czasie Rzeczypospolita

10.00 opadły mgły i obie armie mogły

jęło atak, jednak czambuły zawróciły

zał ordyńcom związać hetmana zapo-

bitwy, doświadczony kampanią zbo-

była olbrzymim krajem z bardzo bo-

się już dojrzeć. Na prawym skrzydle

tuż przed szykiem ostrzeliwując Po-

roskiego i związanego uwiózł ze sobą

rowską. Rozesłano wici na pospolite

gatą magnaterią i szlachtą. Problem

polskim dowodził wojewoda bracław-

laków z łuków. Oddział tatarski, który

w stronę Wiśniowca.

ruszenie i zaciągano wojska obcego

w tym, że w Rzeczpospolitej w wyniku

ski Stanisław Lanckoroński. Centrum

przedarł się między jazdą szarżując

Kozaków, którzy za jednym za-

autoramentu, głównie zaciężną piecho-

podpisywanych „pacta conventa” uprzy-

pod osobistym dowództwem Jana

na szańce został jednak odrzucony

machem nie tylko stracili sojusznika,

tę niemiecką. Uszykowano też godnie

wilejowane warstwy społeczne i ducho-

Kazimierza, na lewym skrzydle fak-

ogniem muszkietów i kontratakiem

ale wraz z nim naczelnego wodza,

artylerię w sile ok. 85-100 dział wszel-

wieństwo prawie nie płaciły podatków.

tycznie Jeremi Wiśniowiecki. Po stro-

jazdy Wiśniowieckiego. Tatarzy z

ogarnęła panika. Zaczęli uciekać z

kiego kalibru. Wyjątkowo zadbano o

Wschodnie tereny Rzeczypospolitej,

nie kozacko-tatarskiej przybył wielki

pola, próbowali schronić się w ta-

wszystkie rodzaje broni. Całe przy-

zwane kresami, były zamieszkiwane

tabor, który został pospiesznie ufor-

borze, który tymczasem cofnął się

gotowanie armii zajęło kilka tygodni.

przez ludność wyznania prawosławne-

tyfikowany, a jazda kozacko-tatarska

teraz na prawe skrzydło polskie, do-

Tuż przed starciem odesłano ok. 2 tys.

go. Magnateria i szlachta też w części

zajęła lewe skrzydło oraz centrum.

tąd nietknięte. Tabor obronny był nie

jezdnych dla stłumienia buntu Kostki

wyznawała prawosławie. Kresy mimo

Dowodzili Bohdan Chmielnicki i chan

tylko kilkoma rzędami wozów spiętych

Napierskiego na Podhalu. W sumie

iż dysponowały bardzo dobrymi zie-

Islam Girej. Bitwę rozpoczęły czam-

łańcuchami, ale także samą obronno-

zebrano ok. 78 tys. wojska, ok. 95 dział

miami, na skutek ciągłych najazdów

buły tatarskie, które ruszyły do szarży

ścią miejsca. Zabezpieczało go zakole

i pokaźny tabor z czeladzią w sile ok.

tatarskich były bardzo biedne, lud-

i ponownie zatrzymały się obsypując

rzeki, bagno i las. W tych warunkach

10 tys. Rozkład sił Rzeczypospolitej:

ność miejscowa często żyła w nędzy.

szyki polskie gradem strzał. Następ-

trudno było szturmować tabor. Posta-

piechoty najemnej, dragonów, husarii

Jedyną szansą większego zarobku

nie król rozkazał artylerii ostrzelać

nowiono więc na razie przystąpić do

i artylerii w środku pod dowództwem

były łupy, zdobywane w czasie samo-

szyki tatarskie. Odniosło to skutek,

oblężenia, zanim król nie sprowadzi

Jana Kazimierza. Skrzydła obsadzili:

dzielnych wypraw wojennych przeciw

ponieważ ordyńcy nie ruszali już do

z Zamościa, Lwowa i Brodów potęż-

lewe – na czele jazdy wraz z pospo-

Tatarom Krymskim, a nawet Turkom

ataku, aż do wczesnego popołudnia.

nych dział, które mogłyby skutecznie

litym ruszeniem, hetman polny koron-

w Konstantynopolu. Rzeczypospolita

Król dał rozkaz piechocie do powol-

razić kozaków. Na razie przystąpiono

ny Marcin Kalinowski i książę Jeremi

aby mieć dobrze wyszkoloną i bitną

nego marszu naprzód próbując zrobić

Jeremi Wiśniowiecki

do rozmów. Polacy nie wiedzieli, że

Wiśniowiecki, a wojewoda bracławski

armię utrzymywała na żołdzie (reje-

wyrwę między Tatarami, a szykują-

Chmielnickiego nie ma w taborze,

Stanisław Lanckoroński na prawym.

strze) do 40 tysięcy Kozaków, co po-

cymi się do ataku kozakami. Wtedy

toteż jako jeden z warunków posta-

Kozacy zgromadzili ogromną ar-

jeszcze większym impetem uderzy-

zwoliło im jakoś żyć.

kniaź Jeremi Wiśniowiecki poprosił

wili wydanie Chmielnickiego. Kozacy,

mię w sile ok. 100-150 tys. żołnierzy

li wzmocnieni posiłkami w jazdę w

Skarb Rzeczypospolitej był zwy-

o zgodę na atak na Kozaków, na co

gdy zrozumieli, że Polacy nic o upro-

pod dowództwem Bohdana Chmiel-

centrum pod dowództwem Szymona

czajowo pusty, a królowie elekcyjni

król przystał. Żołnierze odśpiewali

wadzeniu hetmana zaporoskiego nie

nickiego i potężny tabor ciągnący ok.

Szczawińskiego. Ten wsparty jazdą

niezbyt majętni. Przybywali często

Bogurodzicę i rozpoczęła się szarża

wiedzą, postanowili wytargować jak

100-145 dział z zapasami żywności

Lanckorońskiego bronił się zażarcie

do Rzeczypospolitej aby się wzbo-

18 chorągwi jazdy (ok. 2,5 tys. ludzi).

najlepsze warunki poddania, a w każ-

oraz sprzętem wojskowym. Tatarzy

cofając się powoli. Wkrótce Tatarom

gacić. Pusty skarb, łaska szlachty,

Szarżę wsparły chorągwie Rewery

dym razie, możliwie długo przeciągać

pod dowództwem osobistym chana

udało się przedrzeć na skrzydłach i za-

która nie zamierzała płacić podatków,

Potockiego i Szymona Szczawińskie-

rokowania, by w tym czasie obmyślić

Islama Gireja przybyli na wojnę w sile

atakować polski obóz. W tym momen-

doprowadzał do buntów wśród Koza-

go w sile ok. 1,5 tys. ludzi, rozrywając

jakąś drogę ucieczki z matni. Kozacy

ok. 35-55 tys. żołnierzy świetnie wy-

cie dała się poznać rozwaga króla

ków rejestrowych. Bunty były krwawo

prawie tabor kozacki. Od całkowitego

prowadzili rokowania, jednak pod ich

szkolonych i bardzo odważnych. Stro-

Jana Kazimierza, który kazał całej do-

tłumione przez książąt kresowych,

rozbicia kozaków uratował kontratak

osłoną sypali przez bagna groblę.

na kozacko-tatarska była pewna kolej-

borowej piechocie dać salwy rzędowe

wywodzących się często z dawnych

czambułów Nuradyna, uderzających

Kiedy dowodzący taborem pułkow-

nego zwycięstwa, ale chan mamiony

z muszkietów i bić z wszystkich dział.

ruskich rodów: Wiśniowieckich, Za-

w bok oddziałów Szczawińskiego.

nik Dziedziała gotów był poddać się,

przez Chmielnickiego wiedział, że

Zagrożenie minęło, a Tatarzy ponieśli

sławskich, Koniecpolskich, Potockich.

Polacy zasypani gradem strzał cof-

zrzucono go z dowództwa, wybierając

skończył się czas łatwych zwycięstw.

ogromne straty. Na ordyńców uderzy-

Ale przejdźmy do bitwy...

nęli się. Teraz Tatarzy zagrozili woj-

na jego miejsce Iwana Bohuna. Nowy

Już 28 czerwca rozpoczęły się

ły z dużym impetem chorągwie Potoc-

Siły obu stron walczących w tej

skom zdobywającym tabor. W tym

wódz nie w układach szukał rozwią-

pierwsze potyczki. Ten dzień rozpo-

kiego (hetmana wielkiego), Czarniec-

bitwie, są do dzisiaj przedmiotem

momencie swoje zdolności dowódcze

zania, lecz polecił co prędzej kończyć

częto uroczystą Mszą świętą z udzia-

kiego, Lubomirskiego i Sapiehy spy-

kontrowersji. Albrycht Radziwiłł pisał

potwierdził król Jan Kazimierz. W

groblę przez bagna. Rąbano więc

łem całego wojska. Zwiadowcy donie-

chając ich daleko od szańców. Kilka

w swoich wspomnieniach o około 100

mgnieniu oka rzucił do walki chorą-

las, topiono w bagnie wozy, grobla

śli o przeprawie nieprzyjaciela przez

oddziałów posunęło się jednak za da-

tysięcznej armii koronnej, jego kuzyn

gwie jazdy łęczycko-sieradzkiej sto-

krok po kroku przedzierała się przez

rzekę Płaszówkę. Chwilę później orda

leko i zostały okrążone. W heroicznej

Bogusław (ten z „Potopu”) wspomina

jącej w odwodzie. Uderzenie wsparli

opieliska. Po tygodniu oblężenia Bo-

pojawiła się na polu i tak rozpoczęła

obronie zginęli m.in. kasztelan halicki

o 80 tysiącach. Kozaków z Tatarami

rajtarzy ks. Bogusława Radziwiłła

hun wraz ze starszyzną udali się na

się bitwa. Polska artyleria w więk-

Adam Kazanowski, starosta lubelski

szacowano często na 150-200 tysięcy

oraz rajtaria elektorska. Kontratak

lustrację obozu i grobli. Wówczas

szości została w obozie, aby osłonić

Jerzy Ossoliński, miecznik przemyski

ludzi. Obecnie najczęściej przyjmuje

odrzucił na chwile Tatarów, co wystar-

ktoś krzyknął, że starszyzna ucieka.

ewentualny odwrót. Po południu król

Ligęza, towarzysz husarski Rzeczycki

się, że ze strony polskiej uczestniczy-

czyło, aby jazda kniazia Jeremiego

Zdemoralizowanych klęską w polu, a

pozwolił na harce, w których lepsi

i podkomorzy sanocki Jan Stadnicki.

ło w bitwie 55-65 tysięcy (mniej więcej

Wiśniowieckiego zrobiła nawrót i ude-

teraz tygodniowym oblężeniem Koza-

okazali się Polacy. Potem zniecierpli-

Do chwilowej niewoli dostał się ran-

pół na pół żołnierze zaciężni i pospoli-

rzyła na nich od tyłu. Jednocześnie

ków ogarnęła panika. Rozpoczęto −

wiona orda ruszyła do ataku, co wi-

ny starosta jaworowski Jan Sobieski,

te ruszenie), natomiast sprzymierzeni

odezwały się polskie działa. Tatarzy