img
17
Kurier Galicyjski * 29 lipca – 11 sierpnia 2011
70. rocznica mordu inTeLiGencji
SABINA RóŻYCKA
tekst
poLskiej sTanisŁaWoWa
WITALIJ CZASZCZYN
zdjęcia
rozstrzelano. Przedstawiciele władz
6 sierpnia br. w Czarnym
pytali też o to członków rodzin pomor-
Lesie obok wsi Pawełcze
dowanych. Te dane są w archiwach
(dziś Pawliwka) w pobliżu
SBU. Są też i niemieckie dokumenty.
Iwano-Frankowska, odbędą
Trzeba też wspomnieć, że w tej samej
się uroczystości upamiętnie-
okolicy, tuż obok, rozstrzelano 2840
nia 70. rocznicy mordu pol-
Żydów, wśród nich i małe dzieci.
skiej inteligencji przedwo-
W przededniu 70. rocznicy trage-
jennego Stanisławowa. Dziś
dii członkowie TKP „Przyjaźń” zwrócili
dobiegają tu końca prace
się do przewodniczącego Państwowej
renowacyjne i porządkowe
Administracji Wojewódzkiej. Mychajło
w miejscu pochówku. Dzie-
Wyszywaniuk zareagował bardzo
siątki pracowników różnych
operatywnie, – mówi Witalij Czasz-
organizacji, w tym człon-
czyn. – Wspólnie z przewodniczą-
ków  Towarzystwa  Kultury
cym Rady Obwodowej Aleksandrem
Polskiej „Przyjaźń”, pracują
Syczem i swoim zastępcą Romanem
przy porządkowaniu prawie
Iwanickim odwiedzili Czarny Las. Na
dwóch hektarów terenu –
miejscu odbyła się narada i tu poka-
byłego miejsca kaźni. Prace
zaliśmy mu plany nowego pomnika.
obserwowała  dziennikarka
Trzeba stwierdzić, że władze woje-
Kuriera Galicyjskiego.
wódzkie bardzo aktywnie zaangażo-
wały się w sprawę uporządkowania
Od centrum dzisiejszego Iwano-
terenu cmentarza. Teren został ogro-
Frankowska do miejsca ostatniego
dzony, pobudowano ścieżki, nadsy-
spoczynku setek Polaków jest pięt-
pano i ogrodzono mogiły.
naście kilometrów. Ten odcinek drogi
Na starym postumencie ustawio-
samochodem można pokonać w 15-
no nowy pomnik w kształcie krzyża,
20 minut.
autorstwa lwowskiego rzeźbiarza
„Pierwsze wiadomości o miejscu
Aleksandra Kryśkiwa. Kształt nowe-
tragedii pojawiły się w 1988 roku, – opo-
go pomnika zatwierdzono w Radzie
wiada Lucyna Kubicka – prezes miej-
Ochrony Pamięci w Warszawie,
scowego Towarzystwa Kultury Polskiej
Krzyż ustawionyw miejscu kaźni w latach 90.
szkice zostały uzgodnione z Ad-
„Przyjaźń”. – W tym czasie członkowie
ukraińskiego towarzystwa „Memoriał”
z polska firmą „Energopol”, która w
odnajdywali wiele grobów ofiar nazi-
Młodą dziewczynę, córkę dyrek-
Bohorodczanach, niedaleko od stoli-
stów i sowieckiego reżimu. Wtedy też
tora liceum, który wcześniej został
cy naszego województwa, budowała
zaczęło z Polski przyjeżdżać do nas
aresztowany, od kul swoim ciałem
stację pomp na rurociągu gazowym.
wielu byłych mieszkańców Stanisła-
zasłoniła matka. Dziewczyna przy-
Polacy z „Energopolu” bardzo nam
wowa. To oni opowiedzieli nam o wy-
jechała do rodziców na wakacje i tu
wtedy pomogli. Uporządkowane zo-
darzeniach 1941 roku. Miejsce zbrodni
zajrzała śmierci w oczy. Przeszyta
stało miejsce pochówku, ustawiono
zostało odkryte przez mieszkających w
serią karabinu maszynowego, kobie-
krzyże na ośmiu wspólnych mogiłach.
Polsce, dawnych mieszkańców Stani-
ta upadła i przykryła swoim ciałem
W 50. rocznicę zbrodni, w 1991 roku,
sławowa i ich rodzin – Adama i Pawła
swą córkę. Przez cały dzień, martwa
odsłonięto pomnik w kształcie kopca
Rubaszewskich, Halinę Konopkową
ze strachu, dziewczyna przeleża-
z głazów, zwieńczony krzyżem z cier-
(z d. Jagusz) i Kazimierza Między-
ła pod ciałem matki. Potem uciekła
niową koroną oraz z brązową tablicą,
brodzkiego, przy udziale mieszkań-
do wsi Rybne, gdzie przechowała
z napisem w językach polskim i ukra-
ców okolicznych wiosek”.
ją miejscowa rodzina. Tam dano jej
Robocze spotkanie na terenie Czarnego Lasu
ińskim:
„Była to kolejna, „typowa” dla
odzienie by mogła wyjechać do Lwo-
ministracją Wojewódzką i Konsu-
Opiekę nad tym miejscem uznajemy
tego okresu tragedia. W sierpniu
wa. Po wojnie wyjechała do Polski,
latem Generalnym RP we Lwowie.
za swój obowiązek i punkt honoru –
1941 roku hauptsturmfürer SS Hans
do Wrocławia. Po latach wróciła na
Budowę pomnika finansuje polska
mówi pan Witalij Czaszczyn.
Krüger, który wcześniej rozstrzeliwał
Przykarpacie, aby odszukać tych,
Rada Ochrony Pamięci Walk i Mę-
Z setek wydobytych kości trudno
polskich profesorów we Lwowie, zor-
którzy ją uratowali. Jeden chłopak
czeństwa. Jej przedstawiciele kil-
było określić, kto tam został pochowa-
ganizował podobną akcję u nas, –
uratował się w czasie burzy. Cudem
kakrotnie przyjeżdżali na miejsce,
ny. Nigdy nie prowadzono ekshumacji
mówi Witalij Czaszczyn, który od roku
udało mu się wyskoczyć z ciężarów-
celem dokonania uzgodnień. Prace
zwłok. Pozostawało wiele pytań bez
1993 jest osobą odpowiedzialną, z
ki do rowu. Niemcy strzelali, ale nie
prowadzone są przez oddziały Mi-
odpowiedzi. Witalij Czaszczyn z TKP
ramienia TKP „Przyjaźń”, za opiekę
trafili. Takich strasznych opowieści
nisterstwa Nadzwyczajnych Sytuacji
„Przyjaźń” zwrócił się do wojewódz-
nad miejscem zbrodni i pochówku.
nie brakuje!
Ukrainy, budowniczych, drogowców,
kiego Urzędu Służby Bezpieczeństwa
Bez jego energii i zaangażowania
To miejsce musi być należycie
leśników i, oczywiście, członków To-
Ukrainy. Otrzymał materiały archiwal-
to miejsce z całą pewnością wyglą-
uszanowane. Pod koniec XX wieku
Jeżeli zapomnę o nich /
warzystwa „Przyjaźń”. Co dnia pra-
ne z tamtych lat. Pomógł mu w do-
dałoby dziś inaczej. – Na początek
członkowie „Memoriału” i mieszkań-
Ty Boże na niebie / zapomnij
cuje 20-50 osób.
stępie do archiwów przewodniczący
rozstrzelano inteligencję żydowską,
cy Iwano-Frankowska rozpoczęli tu
o mnie / Adam Mickiewicz /
Miejsce uświęcone / krwią
mieszkańców / Stanisławo-
wa / i okolic / zamordowa-
nych / przez hitlerowców / w
sierpniu 1941 r. / Rodacy
Aktu odsłonięcia dokonali wtedy
sekretarz generalny Rady OPWiM
Zygmunt Głuszek i przewodniczący
warszawskiego Koła Stanisławowia-
ków Stanisław Leszczyński. Poświę-
cenia dokonał ks. Kazimierz Halimur-
ka. Na uroczystość przybył m.in. ów-
czesny Kierownik Agencji Konsularnej
RP we Lwowie, dziś Ambasador RP
Tak wyglądały tzw. „doły śmierci” – mogiły pomornych w
na Ukrainie – Henryk Litwin.
Czarnym Lesie
Od tego czasu, do niedawna nie-
wiele się zmieniło. W 2001 roku, w
zaraz potem przystąpiono do rozpra-
prace poszukiwawcze. Naturalne, nie
60. rocznicę tragedii, dzięki staraniom
Powstaje nowy pomnik ku czci pomordowanych
wy z inteligencją polską – kontynu-
było żadnego znaku, że tu są groby.
Rady Ochrony Pamięci Walk i Mę-
uje pan Witalij. – Polskich nauczycie-
Było tu 17 dołów zalanych wodą. Na
czeństwa ze śp. Andrzejem Przewoź-
administracji wojewódzkiej Mychajło
PS.
li aresztowano w ich mieszkaniach.
ziemi moczary i śmiecie. Ale krok po
nikiem na czele teren został ponownie
Wyszywaniuk. Z tych materiałów wy-
Obecnie tuż obok cmentarza,
Część, nieświadoma niemieckich
kroku trwała praca. Wielką pomoc
uporządkowany. Mogiłami pomordo-
nika, że w Czarnym Lesie koło Iwano-
budowana jest drewniana kapliczka.
planów, zgłosiła się sama. Przewo-
okazał pan Rubaszewski z Polski.
wanych Polaków zaopiekowało się
Frankowska Niemcy rozstrzelali około
Stanie obok ścieżki, prowadzącej z
żono ich do więzienia na dzisiejszej
Pomagał mu lekarz i etnograf Le-
Towarzystwo Kultury Polskiej „Przy-
700 osób ze Stanisławowa, Tyśmien-
cmentarza zamordowanej inteligencji
ul. Sacharowa, a stamtąd rozebra-
onid Oreł. Duży wkład miał też pan
jaźń”. Wiele się wydarzyło przez ten
nicy i innych miasteczek. Wśród nich
polskiej na miejsce pochówku za-
nych, ładowano na trzy samochody
Kazimierz Międzybrodzki z Krakowa.
czas. Zdarzały się i kradzieże, w cza-
były kobiety i studenci. Po wyzwoleniu
mordowanych w tym samym okresie
i wywożono do Czarnego Lasu. Kil-
Jeszcze w 1991 roku za pośrednic-
sie burzy został uszkodzony krzyż na
Stanisławowa wielu ludzi składało ze-
przedstawicieli żydowskiej inteligencji
korgu z wiezionych na śmierć udało
twem Rady Ochrony Pamięci Walk i
pomniku. Ale ludzie nie poddawali się.
znania o zbrodni, kogo, gdzie i kiedy
Stanisławowa.
się zbiec.
Męczeństwa, skontaktowaliśmy się