img
Litwo, ojczyzno moja
16
30 września – 13 października 2011 * Kurier Galicyjski
o syTuacji poLak W na LiTWie
Najwięcej Polaków mieszka w Wilnie
(ok. 100 000), stanowiąc prawie 20%
mieszkańców miasta – co 5 mieszka-
niec Wilna jest Polakiem. W mieście, li-
czącym dziś ponad 550 000 mieszkań-
ców, Litwini-Bałtowie liczą zaś 57%. Na
Wileńszczyźnie – w rejonie wileńskim i
solecznickim – ludność polska wyraź-
nie przeważa liczebnie nad innymi
narodowościami, licząc odpowiednio
MiCHał PiekaRSki
60% i 80% ogółu mieszkańców.
obecnie w polskich me-
Szkolnictwo polskie
diach w Macierzy widać zwięk-
Kontrowersje wokół polskiej spo-
szające się zainteresowanie
łeczności w Republice Litewskiej
sytuacją ludności polskiej w
dotyczą dziś wielu kwestii, z których
Republice Litewskiej. jest to
najbardziej drażliwą stało się szkol-
bardzo pozytywne zjawisko,
nictwo.
jednak dziwić się należy nie-
Obecnie sytuację prawną mniejszo-
mal 20-letniej nieobecności
ści narodowych w Republice Litewskiej
tego tematu w powszechnej
(Lietuvos Respublika) regulują i regulo-
dyskusji medialnej w Polsce
wały: Konstytucja Republiki Litewskiej
po 1989 r. Czas nadrobić za-
z 6 listopada 1992 r., ustawa o mniej-
ległości.
szościach narodowych RL oraz ustawa
o oświacie RL. Gwarantują one prawo
rys historyczny
do pobierania nauki w języku ojczystym
Wielkie Księstwo Litewskie w 1385
na poziomie szkoły średniej. Jednak
roku na Unii w Krewie zawarło unię (per-
ustawa o mniejszościach narodowych
sonalną) z Królestwem Polskim. Była to
przyjęta w 1989 r., następnie znoweli-
jedynie unia o charakterze dynastycz-
zowana w 1991 r. i przedłużana przez
nym (początek dynastii Jagiellonów
kolejne lata, przestała ostatecznie obo-
na tronie polskim), kolejnym istotnym
wiązywać 1 stycznia 2010 r. Pomimo
spoiwem stała się Unia Lubelska 1569
tego, do tej pory nie uchwalono nowej
(unia realna) – wówczas powstała Rze-
ustawy. Prawo do pobierania edukacji
czypospolita Obojga Narodów. Należy
w języku ojczystym gwarantuje także
się jednak zastanowić jaka ludność
dwustronny traktat pomiędzy RP a RL
zamieszkiwała w ogóle Wielkie Księ-
Rzeczypospolita obojga Narodów sprzed 1772 r. Na mapie zaznaczono rozgraniczenie na
„O przyjaznych stosunkach i dobro-
stwo Litewskie. W pierwszej kolejności
sąsiedzkiej współpracy” z 26 kwietnia
trzeba wyraźnie podkreślić – nie moż-
Litwę i koronę
1994 r. oraz „Konwencja Rady Europy
na absolutnie w odniesieniu do czasów
o ochronie mniejszości narodowych” z
sprzed XIX w. mówić o jakichkolwiek
polskiego, litewskiego (bałtyckiego)
tewskiej można niestety usłyszeć głosy
rusini i Polacy, zamieszkujący współ-
1995 r. (Polska jest w Radzie Europy
narodach czy tożsamości narodowej.
i białoruskiego, będącą w federacji z
– „to nie jest żadna ludność polska, to
czesną Litwę i Białoruś. Mój kolega,
od 1991, Litwa od 1993). Art. 15 Trak-
Identyfikacja ludności wiązała się wy-
Polską. Powodem wrogości Republiki
nie są żadni prawdziwi Polacy, tylko
Białorusin z Mińska mówi wręcz: jak
tatu zapewnia, że strony w szczególno-
łącznie z władcą (w węższym zakresie)
Litewskiej było oczywiście przyłącze-
Litwini (Bałtowie), których na nowo na-
dzisiejszy język Bałtów nazywać moż-
ści „zapewnią odpowiednie możliwości
oraz wyznaniem, także językiem.
nie Wilna do Państwa Polskiego, które
leży przywrócić na łono litewskości”. Po
na litewskim? To niedorzeczność!
nauczania języka mniejszości narodo-
Wielkie Księstwo Litewskie – w
Litwini-Bałtowie uważali wyłącznie za
pierwsze, najważniejsze jest za kogo
Dodatkowym potwierdzeniem spu-
wej i pobierania nauki w tym języku,
swoim czasie jedno z największych
swoją stolicę, nie patrząc na wielo-
się ci ludzie uważają. Po drugie, dla ści-
ścizny po Wielkim Księstwie Litewskim
w przedszkolach, szkołach podstawo-
państw w Europie – składało się w
narodowy charakter miasta i samego
słości – wyciąganie genezy „etnicznej”
jest także sama mapa – największym
wych i średnich”. Warto także przypo-
większości z ludności słowiańskiej (w
Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nie
w tym wypadku świadczy raczej o ko-
państwem, zajmującym (w całości
mnieć Art. 14 Konwencji stwierdzający
większości ruskiej). Zamieszkiwały je
przyjmowali także do wiadomości, że
rzeniach białoruskich, a nie bałtyckich.
zresztą) dziś ziemie Wielkiego Księ-
wyraźnie, że „W rejonach zamieszka-
także ludy nie będące Słowianami, a
w Wilnie największą część społeczno-
Po trzecie – jak można budować teorię
stwa Litewskiego, jest współczesna
nych tradycyjnie lub przez znaczącą
stanowiące wyraźną mniejszość, w
ści tworzą Polacy, zaś Litwini-Bałtowie
„przywracania” na siłę? Dla przykła-
Białoruś, w drugiej kolejności dopiero
liczbę osób należących do mniejszości
tym protoplaści dzisiejszych Bałtów,
stanowią jedynie niewielką liczebnie
du – część moich własnych przodków
Republika Litewska, część północno-
narodowych, o ile jest na to wystarcza-
od XX w. nazywanych Litwinami. Na
mniejszość.
była Ormianami i Germanami, inni zaś
zachodniej Ukrainy oraz północno-
jące zapotrzebowanie, Strony będą
tym tle w XX w. zrodziła się ogromna
W Wilnie, zgodnie ze spisem lud-
– Azjatami. Przyjęli oni jednak kulturę
wschodnia część Polski (wschodnia
starać się zapewnić, na tyle, na ile to
nieścisłość terminologiczna, budząca
ności z 1931 r., na prawie 200 000
polską jako własną i chyba nie muszę
część województwa Podlaskiego wraz
możliwe – w ramach swoich systemów
także dziś wiele nieporozumień. Otóż
mieszkańców (Lwów liczył wówczas
czuć się kimś gorszym i niepełnowarto-
z Białymstokiem).
oświatowych, osobom należącym do
w dobie „odrodzenia narodowego Litwi-
ponad 300 000) jako język ojczysty
ściowym od kogoś mającego korzenie
Zgadzam się zatem, że z całą
tych mniejszości odpowiednie możli-
nów” XIX/XX w. termin „Litwin” (Lietuvis
deklarowało: polski – 65%; żydowski
rodzinne wywodzące się z ludności sło-
pewnością Litwę mogli i dalej mogą
wości uczenia się języka mniejszości
– lit.) zaczęto stosować wyłącznie w
(hebrajski i jidysz) – prawie 30%; ro-
wiańskiej znad Wisły?
uważać jako swoją ojczyznę zarów-
lub nauki w tym języku”.
odniesieniu do przedstawicieli niesło-
syjski – prawie 4%; litewski (bałtycki)
no Białorusini, jak i Polacy, ale oczy-
W 1956 r. w Litewskiej SRR dzia-
wiańskiej ludności (Bałtowie), posłu-
– 1%. Także wsie na Wileńszczyźnie
wiście będąc Litwinami we wła-
Trudny wiek XX
łało 278 szkół wyłącznie z polskim
gującej się niesłowiańskim językiem,
zamieszkane były w zdecydowanej
Jak wiadomo, na przestrzeni dwóch
ściwym, historycznym tego
językiem nauczania oraz 64 miesza-
który określano (i dziś także się go
większości przez ludność polską,
ostatnich stuleci bardzo burzliwe były
słowa znaczeniu – mieszkańcami
ne, gdzie uczęszczało łącznie 27 tys.
określa) jako „litewski” (Lietuvių kalba
także białoruską. Dane te do dziś są
dzieje terytoriów dawnej Rzeczypospo-
i potomkami mieszkańców ziem daw-
dzieci (6,5% wszystkich uczniów). Na
– lit.). Widać w tym dość dużą nieści-
kwestionowane przez wielu Litwinów-
litej. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej
nego Wielkiego Księstwa Litewskiego,
przestrzeni kolejnych dziesięcioleci
słość. Tak naprawdę to język białoruski
Bałtów, jednak na ich potwierdzenie
(1795) tereny te znalazły się w całości
co jest niezależne od samego pocho-
liczba szkół polskich malała w związ-
ma historyczne prawa być nazywanym
można przytoczyć wyniki spisu spo-
w imperium rosyjskim. Po jego upadku i
dzenia etnicznego – polskiego, biało-
ku ze zwiększaniem liczby szkół ro-
językiem litewskim, czyli językiem uży-
rządzonego przez Niemców po zajęciu
zakończeniu I wojny światowej większa
ruskiego czy też bałtyckiego. W takim
syjskich. Po odzyskaniu przez Litwę
wanym powszechnie na terytoriach
tych terenów w 1915 r. W Wilnie na
część terenów d. Wielkiego Księstwa
i tylko takim znaczeniu słowa „Litwa”
niepodległości liczba szkół polskich
b. Wielkiego Księstwa Litewskiego.
niecałe 140 000 mieszkańców Polacy
Litewskiego w latach 1922-1939 zna-
używał także nasz polski wieszcz –
zaczęła znów wzrastać. Są to jed-
Potwierdzeniem takiego stanu rzeczy
stanowili wówczas 53%, Litwini-Bałto-
lazła się w składzie niepodległej Pol-
Adam Mickiewicz, pisząc po polsku
nak w dalszym ciągu jedynie szkoły z
są źródła historyczne – w czasach ist-
wie zaś 2%.
ski. Samo Wilno i Wileńszczyznę (tzw.
„Litwo, Ojczyzno moja”.
polskim językiem nauczania, nie po-
nienia Wielkiego Księstwa Litewskie-
W 1939 r. po napaści na Polskę
Litwa Środkowa) przyłączono dopiero
siadające statusu szkół mniejszości
go językiem urzędowym – zgodnie
przez Niemcy i ZSRR, Wilno i część
w 1922 r. decyzją Sejmu Wileńskiego.
Bałtowie, Białorusini –
narodowej, w Polsce zaś szkoły litew-
z językiem większości ludności – był
Wileńszczyzny przekazane zostały Re-
Wilenszczyzna do 1922 r. pozosta-
co z Polakami?
skie taki status posiadają. W 2000 r.
język słowiański, zapisywany cyrylicą,
publice Litewskiej, którą następnie w
wała osobnym bytem państwowym,
Geneza Polaków na terytoriach
na Wileńszczyźnie istniały 123 szkoły
nazywany dziś starobiałoruskim. Zaś
1940 r. siłą przyłączono do ZSRR. Po-
nie będącym w składzie ani Republiki
współczesnej Litwy i Białorusi jest
z polskim językiem nauczania (wraz z
od XVII w., na miejsce starobiałoruskie-
została część Wileńszczyzny znalazła
Litewskiej ani Polski. Republika Litew-
różna. Część z nich może pochodzić
dwujęzycznymi), do których uczęsz-
go, językiem urzędowym został język
się w składzie Białoruskiej ZSRR, znaj-
ska (powstała w 1919 r. jako państwo
z ludności z terytoriów obecnej środ-
czało 22 tys. dzieci.
polski, co świadczy m.in. o procesie
dując się dziś w Republice Białoruś.
Litwinów-Bałtów) ze stolicą w Kownie,
kowej Polski (Mazowsze), branej w
Budząca olbrzymie i słuszne kon-
polonizacji elit na tamtych terenach.
Współcześnie Republika Litewska
zerwała zaś z tego powodu z Polską
niewolę w czasach sprzed Unii Litwy z
trowersje uchwalona w Republice Li-
Oczywiście były terytoria, gdzie uży-
liczy nieco ponad 3 miliony mieszkań-
jakiekolwiek stosunki dyplomatyczne,
Polską, część osiedliła się tam w cza-
tewskiej w 2011 r. ustawa o oświacie
wano też powszechnie języków bałtyc-
ców. Polacy na Litwie są społeczno-
nie chcąc także zawierać jakiejkolwiek
sach późniejszych (także w XIX i XX
jest sprzeczna z omówionym wyżej
kich. Terytoria te to przede wszystkim
ścią autochtoniczną, liczącą według
unii. Stąd niemożność połączenia Li-
w.). Największa jednak część wywodzi
zawartymi przez Republikę Litewską
Żmudź. Historyczna Białoruś zaś była
spisu litewskiego z 2001 r. (kwestio-
twy Środkowej w jeden organizm z
się z ludności słowiańskiej Wielkiego
regulacjami. Ustawa zakłada m.in.
po prostu częścią Wielkiego Księstwa
nowanego jako podającego zaniżone
Republiką Litewską oraz Polską, jak
Księstwa Litewskiego, która w procesie
optymalizację sieci szkół. Czyli w
Litewskiego. Dziś jednak zupełnie się
dane) 234 989 osób, zaś szacowaną
miał w swoich planach Józef Piłsud-
przyjmowania katolicyzmu w dalszej
mniejszych miejscowościach, gdzie
zapomina, że do spuścizny Wielkiego
nawet na 300 000. Stanowią najwięk-
ski. Chciał on powołać Wielką Litwę
kolejności przyjmowała także kulturę
są dwie szkoły – litewska i polska,
Księstwa Litewskiego takie same pra-
szą mniejszość narodową, obliczo-
(podobnie jak dzisiejsza Szwajcaria),
polską, stając się na koniec ludnością
zaś z powodu niżu demograficznego
wa mają Słowianie – dzisiejsi Biało-
ną na 6,74% ogółu obywateli kraju.
składającą się z trzech kantonów:
polską. Współcześnie w Republice Li-