16

Niezwykła postać

kurier galicyjski * 29 listopada–15 grudnia 2011 nr 22 (146)

Tajemniczy Bruno Schulz

19 listopada 1942 roku dwie kule w potylicę, wystrzelone z pistoletu Karla Guntera, przerwały życie Brunona

Schulza, pisarza, którego twórcza spuścizna jest jedną z najbardziej jaskrawych kart literatury XX wieku.

Tragedia miała miejsce w Drohobyczu, na skrzyżowaniu ulic Czackiego i Mickiewicza. W tym miejscu dziś

ustawiono tablicę pamiątkową. Brak jednak mogiły pisarza oraz żyjących świadków. Ostatnim z żyjących

uczniów Schulza jest Alfred Schreyer.

zginęło 365 Żydów. Była to prowo-

OKSana DUDar

kacja, niby jakiś żydowski aptekarz

zranił Niemca w palec (w rzeczywi-

Talent i skromność

stości, mowa była o aptekarzu Kurc

Bruno Schulz urodził się w 1892

-Rainesie, który zranił Niemca Hub-

roku w Drohobyczu, w mieście, które

nera). Zgubą Schulza była nie tylko

w tym okresie stało się ośrodkiem

„dzika akcja”, ale i osobista wrogość

splotu trzech kultur – polskiej, ży-

Karla Guntera do Feliksa Landau.

dowskiej i ukraińskiej. Ojciec Jakub

„Było to tak, – ciągnie pan Al-

Schulz był właścicielem sklepu z

fred. – Landau mieszkał na ulicy św.

tkaninami. „W domu rozmawiali po

Jana, dziś Tarnawskiego, naprzeciw

polsku, – wspomina Alfred Schrey-

willi Żydzi budowali dla Niemców

er, – bo matka, Henrietta, nie znała

szklarnie. Trzy dziewczyny na ruszto-

jidysz, a ojciec był prostym czło-

waniach malowały ścianę. Skończyło

wiekiem”. Henrietta dobrze znała

im się wapno i czekały kiedy im do-

niemiecki i czytała synowi utwory

niosą nowe. Landau stał na swym

Goethego w oryginale.

balkonie i zobaczył, że dziewczyny

Bruno był trzecim, najmłodszym,

nic nie robią. Wziął karabin i zastrzelił

dzieckiem w rodzinie. Drohobyckie

je wszystkie. Pracami kierował za-

gimnazjum im. Franciszka Józefa

stępca Landaua – Karl Gunter. Był

Schulz zakończył ze szczególnymi

szefem celi tortur. Zwierzę nie zrobi

osiągnięciami w rysunku i języku pol-

tego co robił on. Gdy Landau za-

skim. Otrzymał rekomendację na stu-

strzelił te dziewczyny, Gunter zaczął

dia na uniwersytecie, jednak po na-

polować na Schulza, aby zemścić się

mowie rodziców podjął studia na wy-

na swym szefie. Okazja nadarzyła

dziale architektury Politechniki Lwow-

się 19 listopada. Zazwyczaj ktoś

skiej. Po wybuchu I wojny światowej

bruno Schulz, autoportrety

coś wiedział o akcjach planowanych

studia przerwał. Na jakiś czas rodzina

przez Niemców, ale tym razem było

przeniosła się do Wiednia, gdzie Bru-

inaczej. Gdy podszedł Gunter, dwoje

ści w oddzielny tomik, była by to cu-

no uczęszczał do Wiedeńskiej akade-

rozmówców Schulza zaczęło ucie-

downa część literackiej działalności

mii sztuki. „Na przeszkodzie dalszych

kać, a Schulz nie ruszał się z miej-

Schulza”.

studiów stanął zły stan zdrowia rodzi-

sca. Nie wiedział, że polują właśnie

Póki pan profesor opowiadał,

ców, – kontynuuje Schreyer. – Bywał

na niego. Gdy Gunter podszedł,

w klasie panowała całkowita cisza.

Schulz i w Paryżu. Ale gdzie by nie

chwycił go za kołnierz, kazał mu

„Skąd Schulz mówił po polsku w

był zawsze wracał do Drohobycza.

się odwrócić i wystrzelił dwa razy w

tak niezwykły sposób, trudno po-

Cały jego świat – to Drohobycz i Tru-

potylicę. Schulz upadł. Scenę tą ob-

wiedzieć – mówi jego były uczeń. –

skawiec”. Z czasem malarstwo stało

serwowano z budynku Rady Żydow-

Wprawdzie słowa były literackie, ale

się jego głównym zajęciem: w 1924

skiej. Trupów nie można było ruszać.

nie znajdziecie ich u żadnego inne-

roku zostaje nauczycielem rysunku w

Dopiero następnego dnia z gestapo

go polskiego pisarza. W ogóle twór-

drohobyckim gimnazjum.

zadzwoniono do Judenratu, żeby

czość Schulza była trudna, przed

„Uczniem Schulza zostałem w

uprzątnąć ulice, bo trupy śmierdzą.

wojną prawie nikt go nie czytał”.

1934 roku, – ciągnie dalej Alfred

Później ludzie słyszeli, jak Gunter po-

Potężny talent i wewnętrzna

Schreyer. – Uczył nas rysunku i robót

wiedział do Landaua: „Ty zabiłeś mo-

wielkość łączyły się w nim z ogrom-

ręcznych. Skąd Schulz znał się na

ich Żydów, a ja twego”. Następnego

ną skromnością. Zawsze w sza-

stolarce, tego nikt nie wiedział. W tym

dnia Schulz miał opuścić Drohobycz

rym ubraniu z chusteczką w górnej

czasie w gimnazjum były wszystkie

i na aryjskich papierach wyjechać na

kieszonce, szedł korytarzem przy

narzędzia. Bardzo lubiliśmy Schulza

zachód. Jakieś fatum doprowadziło

ścianie, jakby obawiał się, że może

za jego sprawiedliwość. Rozumiał, że

do tragedii. Zofia Nałkowska, ocza-

komuś przeszkodzić, niby chował się

nie każdy uczeń może malować, bo

Grafika brunona Schulza „zaczarowane miasto ii” (z teki

rowana talentem Schulza, zorganizo-

przed cudzym wzrokiem. W czasie

do tego potrzebny jest talent, dlatego

grafik „Xięga bałwochwalcza”)

wała akcję ratunkową. Przygotowano

chodzenia, uginał kolana, aby wy-

najniższym stopniem było „dobrze”, a

dokumenty, które przywiózł z Warsza-

dawać się mniejszym. „Gdy Schulza

ogólnie stawiał „bardzo dobrze”. Co

wy kurier – polski oficer w niemieckim

stapo. Dobrze znał język niemiecki.

tłumacząc, że co dnia przynoszą jej

odznaczono wysokim odznaczeniem

się stosuje zajęć z pracy, to tam był

mundurze, doskonale mówiący po

Dostał pracę w synagodze, gdzie były

rękopisy. Przyjaciele poradzili mu,

polskiej akademii literatury, nikt pra-

bardziej wymagający”. Później wła-

niemiecku. Nie było sądzone – oficer

zwożone rzeczy zagrabione. Schulz

aby sam pojechał do Warszawy i za-

wie o tym nie wiedział, – mówi pan

śnie zawód stolarza i umiejętności

spóźnił się”.

je sortował i katalogował. Jego opie-

niósł rękopis osobiście. Czy Schulz

Schreyer. – Przed wojną był dla nas

przekazane przez Schulza uratuje

„Tak tragicznie urwało się życie

kunem został Feliks Landau. Landau

przemówił do niej swoim niepowta-

po prostu nauczycielem w gimna-

życie Alfreda Schreyera w czasie

Brunona Schulza, – gorzko zauwa-

doceniał talent Schulza. Kazał mu

rzalnym językiem polskim, czy jakieś

zjum. Byli nawet ludzie, którzy za jego

okupacji niemieckiej.

ża Alfred Schreyer. – Miał 50. lat.

wymalować pokój dziecięcy posta-

inne argumenty przedstawił, ale zgo-

plecami, kręcili palcem na czole”.

Jednak najbardziej uczniowie

Ile mógł jeszcze stworzyć, napisać.

ciami z niemieckich bajek. Schulz

dziła się przeczytać rękopis. Nałkow-

gimnazjum lubili swego nauczyciela

Jeden jego utwór zaginął – rękopis

stworzył trzy kompozycje, na których

ska była nim oczarowana”. W 1934

za jego opowiadania, które Bruno

Od triumfu do depresji

„Mesjasza”. Nagłaśnialiśmy tą spra-

przedstawił królową, klaunów i karetę

roku w wydawnictwie „Rój” wyszły

W latach 20. Schulz pracował

Schulz wymyślał na poczekaniu w

wę, pisaliśmy do KGB, potem – do

z woźnicą. Miedzy innymi – woźnica

„Sklepy cynamonowe”. Debiut Schul-

nad cyklem ilustracji do „Xięgi Bałwo-

czasie lekcji, aby uczniowie mogli

SBU. Jeden sympatyczny major

– to autoportret samego Schulza. Na

za stał się prawie sensacją literacką.

chwalczej”, jego prace wystawiano

wypocząć. „Panie profesorze, – pra-

nawet w tej sprawie jeździł do Ki-

znak wdzięczności Landau zabez-

Po wydaniu tej książki Schulz przeży-

na kilku ekspozycjach w Warszawie

wie błagały dzieci, – proszę nam

jowa. Szukał tam, ale niczego nie

pieczył go glejtem – specjalną opa-

wa swoje najbardziej płodne lata. W

i Lwowie, później odbyła się jego

opowiedzieć jakąś bajkę”. „Na jakie

znaleziono. Jak by odnaleziono ten

ską, która chroniła go przed obława-

1937 roku, znów dzięki Nałkowskiej,

osobista wystawa w Truskawcu.

licho wam te bajki? – pół żartem, pół

rękopis – była by to rewolucja we

mi i wywózką. O różnych akcjach

wydaje drukiem „Sanatorium pod

Luźna korespondencja, w formie

serio mówił nauczyciel. – Macie pra-

współczesnej literaturze”.

karnych Landau uprzedzał Schulza,

klepsydrą”. Próby wydania „Sklepów

rozwiniętych fragmentów prozy, z mło-

wie po czternaście lat!” Ale gimna-

Znikł nie tylko „Mesjasz”. W 2001

aby chronił się na ul. Samborskiej,

cynamonowych” we Włoszech i Fran-

dymi pisarzami Władysławem Ryffem

zjaliści nie przestawali prosić. „No

roku odnaleziono willę, gdzie miesz-

gdzie Żydzi budowali dla Niemców

cji kończą się niepowodzeniem, tak

i Deborą Fogel, z czasem staną się

dobrze, – mówił Schulz. – Pozamia-

kał Landau i gdzie Bruno Schulz

szkołę jazdy konnej.

samo, jak organizacja personalnej

podstawą pierwszej książki Brunona

tajcie, złóżcie narzędzia, opowiem

pokrył malowidłami ściany pokoju

wystawy prac. Bruno Schulz wpada

Schulza „Sklepy cynamonowe”.

wam jakąś bajkę”.

dziecięcego. Zanim postanowiono je

w trwałą i głęboką depresję. Na do-

„Schulz miał gotowy rękopis

„Siadał na pierwszym warszta-

Oko za oko,

odrestaurować, one znikły. Z czasem

miar wszystkiego wybucha wojna.

„Sklepów cynamonowych”, ale nie

cie, – wspomina Schreyer, – odwra-

śmierć za śmierć

odnaleziono je w jerozolimskim insty-

„19 listopada rozpoczęła się

Drohobycz, gdzie trzecią część sta-

miał układów, aby go wydać, – kon-

cał się bokiem do nas, spoglądał w

tucie Yad-Vashem. Wybuchł skandal.

tzn. „dzika akcja”, – opowiada Alfred

nowiła ludność żydowska, Niemcy

tynuuje opowieść pan Alfred. – Ale

ścianę i zaczynał opowieść. Zazwy-

Sprawa zakończyła się ugodą. W

Schreyer. – Dlaczego „dzika”? W tym

zmieniają na getto. Kaleki, ludzie

znał wpływowych polskich publicy-

czaj były to opowiadania o walce

2009 roku Ukraina podpisała z Izra-

dniu nie zabierano Żydów do wię-

starsi, niedołężni są rozstrzeliwani,

stów, których poprosił o pomoc. W

dobra ze złem, a czasem opowieści

elem umowę o „tymczasowym prze-

zienia, ale kogo spotkano na ulicy,

innych skierowują na roboty. Bruno

Warszawie pokazali ten rękopis Zo-

o czymś niezwykłym. Jestem prze-

chowywaniu” fresków Schulza.

rozstrzeliwano. W tym jednym dniu

Schulz dostaje skierowanie do Ge-

fii Nałkowskiej, ale i ona odmówiła,

konany, jeżeli by zebrać te opowie-