24

Wędrówki Kuriera

kurier galicyjski * 29 listopada–15 grudnia 2011 nr 22 (146)

KuTY nad CZEREmOSZEm

(Opowieść druga)

mył z miasteczka życie i pozostawił

na galicyjskim brzegu wyszarzałą

dekorację z kamienia i drewna. Am-

fiteatr, na arenie którego rozegrało

się tyle wydarzeń. Sypie się i ugina

pod ciężarem pamięci – odpadają

tynki, osiadają w ziemi domy, rynek

zarasta chaszczami. Możemy wska-

zać wam, drodzy widzowie, co tu

się wydarzyło: tu zastrzelono autora

BEata Kost

„Pamiętników pani Hanki” i „Znacho-

Wybudowałem most –

ra”, tu była gospoda ormiańska, a tu

I dwa złączyłem brzegi rzeczne,

synagoga, w centrum gmach Sokoła.

Iż mogłem wprost

Tu jest miejsce po strażnicy i starej

Z tej strony iść w jutro bajeczne.

kładce z „krzyżakiem” – wielka woda

zmyła ją w czasie ostatniej powodzi.

antoni Lange

Wszystko w czasie przeszłym. Or-

miańskie, żydowskie, polskie historie

Most w Kutach łączył dwa kraje –

– pytałam o nie w Kutach kilkanaście

Koronę Polską i Mołdawię, w okresie

osób, żadna z nich nie wiedziała nic

zaborów prowincje Bukowinę i Gali-

o historii miasteczka. Mosty pomię-

cję, a po odzyskaniu niepodległości

dzy ludźmi też zostały rozebrane, a

nowy most połączył Polskę i Króle-

może nigdy ich nie było? Myślę so-

stwo Rumunii. Wojna sprawiła, że

bie, stojąc w Kutach na przystanku

most na Czeremoszu podzielił świat

Most w Kutach utrwalony na starej pocztówce

na pół. Tamten exodus przez most,

pod kościołem. Przed chwilą poże-

gnałam się z panem Bronisławem,

jak nazwał przejazd z 17 września

Nysy, Gdańska czy Nowego Sącza.

który przyjechał do Kut wraz synami.

1939 roku Jerzy Stempowski – za-

Nie zdążą zabrać niczego oprócz

Obok przechodzą dwaj mężczyźni.

mknął historię dawną i otworzył

pamięci o małym miasteczku na

Jeden z nich uważnie się przyglą-

nową, bezbarwną i pełną bezna-

skraju dawnej polskiej mapy.

da. Spluwa mi pod nogi ze słowami:

dziejnej rezygnacji, którą w Kutach

W lecie 1885 roku język polskich

„pszeki, bladź!”. Oto ona, osławiona

wyczuć można szczególnie wyrazi-

Ormian uwiecznił Jan Hanusz – wy-

tolerancja Kresów. Jakoś nie wierzę

ście na jesieni.

bitny polski indoeuropeista, wów-

w zaklęcie kiedyś zawsze żyliśmy w

T e g o mostu w Kutach już nie

czas docent prywatny Uniwersytetu

zgodzie.

ma. Zachowały się tylko umocnienia

Wiedeńskiego. Przyjechał do Kut,

Miasteczko Kuty powołano do

na brzegu rzeki. Wybudowano go w

„wiedząc, jak ważną jest dziś rzeczą

życia w wieku XVIII.

dwudziestoleciu. Porozumienie, doty-

dla językoznawstwa badanie wszel-

W opracowaniu „Starożytna Pol-

czące budowy mostu na Czeremoszu

kich gwar żywych”. Zamieszkał w

ska, pod względem historycznym, je-

pomiędzy Kutami i Wyżnicą, podpisa-

ormiańskim domu, aby lepiej poznać

ograficzym i statystycznym opisana”

no w Bukareszcie 24 maja 1929 roku.

zwyczaje mieszkańców. Być może

z 1845 roku: „Tuż przy wsi Kuty do

Dziennik ustaw Rzeczpospolitej Pol-

letnie popołudnia spędzał spaceru-

dóbr królewskich należącej, założone

skiej informował:

jąc po Kutach, przed południowym

2. Rząd Polski wykona budowę

miasto takowy w 1716 r. otrzymało

słońcem okrywał go kapelusz z

przywilej: Józef z Potoka, na Stanisła-

całego mostu na Czeremoszu, jak

szerokim rondem. Zmęczony mar-

Tyle zostało z dawnego mostu

wowie, Zbarażu, Brodach i Niemirowie

również odcinka kolejowego do Kut

szem, docent wracał do ormiańskiej

Potocki, wojewoda i generał ziem Ki-

i tejże samej stacji.

suje zaradnych osadników, część z

z Mołdawii. Choć inne źródła podają,

gospody, popijał selcerską, wyciągał

jowskich; Warszawski, Leżajski, Koło-

3. Most na Czeremoszu będzie

że w okolicy pojawiali się znacznie

nich przyjmie przydomek Osadca, od

z kufra notatki, zapisywał to, co zoba-

myjski, Śniatyński Starosta, wiadomo

przystosowany także i do ruchu ko-

wcześniej. Przypuśćmy, że Ormia-

Krzysztofa Szadbeja, który uchodzi

czył w miasteczku: „Ich żony gospo-

czynię: iż jako wszystkim wszelkiej

łowego.

nie przekraczają Czeremosz około

za ojca założyciela osady. Przenoszą

darstwem się zajmują około domu

kondycji, stanu, religii ludziom actu

4. Koleje rumuńskie zwrócą Rzą-

1715 roku – czarnowłose kobiety o

na drugi brzeg Czeremosza swoje

i swoje dzieci wychowują, i uczą;

zwyczaje i język. Gotują pyszny gan-

osiadającym i osiadać da Bóg mają-

dowi Polskiemu koszty budowy tej

wielkich i smutnych oczach i śniadzi

także utrzymują ze staraniem swój

dżabur*. Zakładają parafię. Handlują,

cym w miasteczku nowo przeze mnie

części mostu na Czeremoszu, która

mężczyźni o wydatnych nosach.

dawny obyczaj”. O kuchni: „Pierw-

in virtute konsensu i przywileju N.KJ.

jest położona na terytorjum rumuń-

Krajobraz miejsca jest jak poezja

wyrabiają broń, wyprawiają skóry,

sze potrawy Ormian są: gandżabur

de die 18 mensis julii 1715 miłościwie

skiem (zachowana pisownia orygi-

w najczystszym wydaniu – dooko-

przepędzają woły, nieco później za-

z churutem, kasza ryżowa i staro-

mi danego założonym, pozwoliłem

ła soczysta zieleń, okalająca zbo-

kładają letnisko. A potem? Potem bę-

nału).

dawna kozina”. Ogólne informacje:

wolności i wszelkich od wszystkich

cza gór, biel budowanych domów

dzie wielka wojna. Ormianie za swą

„Parafia ormiańska w mieście Kutach

podatków swobód na lat 5”.

i przezroczysta woda rzeki. Będą

lojalność wobec Polski będą umie-

Most stał się ostatnim świadkiem

liczy się na tysiąc czterysta dusz, mię-

go opisywali Franciszek Karpiński,

rali, płonąc żywcem w domach, oto-

Ojciec Sadok Barącz, Ormianin,

wrześniowego przemarszu władz

dzy którymi rachuje się około pięćset

Wincenty Pol i Stanisław Vincenz.

czonych sadami. A ci, którzy ocaleją,

który o swoich wiedział wszystko, pi-

i końca II RP. Kilkunastokilometro-

dusz, które rozmawiają po ormiańsku.

Ale na razie głównie proza intere-

rozjadą się do Warszawy, Wrocławia,

sał, że Kuty założyli Ormianie przybyli

wy sznur pojazdów w oczekiwaniu

Miejscy Ormianie używają swego ję-

na rumuńską odprawę. Rumuńskie

zyka najwięcej w handlu; rozmawiają

służby zatrzymują na moście auta,

tajnym językiem, aby nikt ich nie rozu-

rewidują Polaków. Samochód pre-

miał”. Książka „O języku Ormian pol-

miera zatrzymuje wyższy urzędnik,

skich” stanie się najgłośniejszą pracą

ma spotkać przedstawicieli polskie-

Hanusza.

go rządu. Sławoj Składkowski wy-

Już w czasach pobytu Hanusza,

chyla się z samochodu: „Ja tu nic

miasteczko u stóp tajemniczego Owi-

znaczę. Proszę przyjąć naczelnego

diusza przyciągało letników. Przyjeż-

wodza, podjeżdża następnym samo-

dżali tu po kąpiele w „boskim Cze-

chodem”.

remoszu”, bo „astma się zmniejsza”,

Marszałek Śmigły wysiada i od-

a i panorama „jakiej by nam śmiało

daje Rumunom broń.

i Szwajcaria pozazdrościć mogła”.

Odtąd i dalej są już osobami

Letnicy znali się wszyscy, uciekali tu

prywatnymi, których Rumuni pusz-

przed gwarem wielkich miast i mod-

czą przez swoje terytorium, internu-

nych, eleganckich kurortów. Przed

jąc wielu z nich 30 września.

wojną ormiański ksiądz Samuel Ma-

Most, którego już nie ma, ma

nugiewicz obiecywał im oazę ciszy

historię jak z bajki. Wybudowano

i spokoju: „Mamy zaszczyt donieść,

go chyba po to, aby bohaterowie

że Kuty mają bardzo dużo warun-

opowieści mogli przedostać się na

ków, aby stać się stacją klimatyczną

drugi brzeg, potem zniknął w nieby-

dla ludzi przepracowanych, pragną-

cie, a rzeka popłynęła dalej, niosąc

cych ciszy i wypoczynku, a przede

Maciej i mały zachary (2002) na starej kładce, zniszczonej w czasie powodzi

potok czasoprzestrzeni, który wy-

wszystkim dla nerwowo chorych, dla