24

Zapiski numizmatyczne

14–27 czerwca 2013 nr 11 (183) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

getto Litzmannstadt

Niemcy wtargnęli do Łodzi 8 września 1939 r. Niemal natychmiast zaczęły się prześladowania miejscowej

ludności, zwłaszcza żydowskiej. Tworząc getto, ustalono, że ma ono na celu „ostateczne rozwiązanie kwestii

żydowskiej”, odizolowano je całkowicie od reszty miasta. Osobliwością łódzkiego getta była własna waluta.

Mordechaj Rumkowski. Uważał, że

taDEUsz KURLUs

dopóki będą Niemcom potrzebni,

W 1939 r. Łódź liczyła 672.000

dopóki będą w stanie zasilać go-

mieszkańców, w tym 233.000 wyzna-

spodarkę wojenną nazistów, dopóty

nia mojżeszowego. Niemcy wtargnęli

będą mieli szansę zachowania życia

do miasta 8 września 1939 r. Niemal

(ale nie bez końca – likwidację getta

natychmiast zaczęły się prześlado-

rozpoczęto w czerwcu 1944 r.

wania miejscowej ludności, zwłasz-

Osobliwością łódzkiego getta

cza żydowskiej. Nasilono je, gdy w

była własna waluta, wyjątkowo tu

listopadzie miasto wcielono do utwo-

rozbudowany system obiegu środka

rzonego na okupowanym na zacho-

płatniczego. Wprowadzenie go było

dzie terytorium Polski tak zwanego

podyktowane dążeniem do totalne-

konał grafik Brauner, ale Rumkowski

pospieszyła miejscowa poczta, która

a gotowa im się nie spodobała, gdyż

Kraju Warty. 8 lutego 1940 r. wydzie-

go odizolowania zamkniętej w nim

ich nie zaakceptował, przedstawiały

za zezwoleniem Rumkowskiego za-

była za bardzo podobna do niemiec-

lono w Litzmannstadt – taką nazwę

żydowskiej społeczności, dodatko-

bowiem mężczyznę usytuowanego

częła wydawać klientom resztę – od

kiej 10-fenigówki (reprodukujemy jej

nadano miastu kilka dni później na

wego odcięcia jej od zewnętrznego

na tle wschodzącego słońca, pró-

17 kwietnia – kuponami (bonami) o

awers), mało tego – umieszczono na

cześć pruskiego generała i hitlerow-

świata, gdyż za gettowskie pienią-

bującego rozerwać krępujące go

nominałach 10 i 20 fenigów uzyskiwa-

niej liście dębu, świętego niemieckie-

skiego polityka – część jego struktury

dze poza gettem oczywiście nic

kajdany. Wykonanie kolejnych po-

nymi bądź przez ostemplowanie dru-

go drzewa! Zażądano przedstawie-

dzielnicowej, w której sukcesywnie

nie można było kupić. A poza tym

wierzono architektowi Ignacowi Gut-

giej strony banknotów 50-fenigowych,

nia nowego projektu, został zaakcep-

w ciągu kilku tygodni skupiono całą

stworzyło możliwość wyciągnięcia

manowi i grafikowi Pinkusowi Szwa-

dzielonej według potrzeby na trzy

towany. 8 grudnia podjęto na nowo

miejscową ludność żydowską. Póź-

ludziom z kieszeni wszystkich ma-

rzowi. I te weszły do obiegu (kilka

części (1 x 10, 2 x 20), bądź o no-

bicie monety, tym razem także z

niej Getto Litzmannstadt musiało

rek, złotówek czy innych jeszcze

reprodukujemy). Na dole rewersu

minale 10 fenigów wydrukowanych

oznaczeniem „Pfennig” (poprzednia

jeszcze przyjąć Żydów z innych miast

walorów pieniężnych, a także kosz-

widnieje informacja, że „Kto pokwito-

na odwrocie kartek pocztowych (8 x

go nie miała). Teraz „gettowską men-

Kraju Warty, a nawet przesiedleńców

towności. W całym getcie rozpla-

wanie to zafałszuje lub podrobi albo

10), wydanych w dwóch nakładach.

nicę” opuściło milion 10-fenigówek.

z Rzeszy oraz – między innymi – z

katowano więc 24 czerwca 1940 r.

sfałszowane pokwitowanie wprowa-

Nie poprawiło to sytuacji, więc

27 grudnia 1943 r. przystąpiono do

Czech, co zwiększyło liczbę stłoczo-

obwieszczenie Rumkowskiego nr

dzi do obiegu, będzie ukarany jak

Rumkowski postanowił bić monety,

bicia monet 10-markowych (nakład:

nych na niewielkiej, bo mającej zale-

70 oznajmiające, że 8 lipca 1940 r.

100.000), 22 lutego 1944 r. rozpo-

częto produkcję monety 5-markowej

(800.000) i wreszcie 22 kwietnia –

20-markowej (tylko 600 sztuk!). Mo-

nety bito ze stropu magnezu, zwa-

nego elektronem, ale niektóre (5 i 10

marek) częściowo także z aluminium,

a 20-markówkę wyłącznie z tego me-

talu. Podobno wybito także niewielką

liczbę monet w brązie i srebrze, które

wręczano jako prezent wizytującym

getto dostojnikom.

Wielu kolekcjonerów interesuje

się monetami łódzkiego getta. Przy

ich nabywaniu należy zachować

wielką ostrożność, bo na rynku znaj-

duje się wiele falsyfikatów, w sumie

jest ich na pewno więcej, niż orygi-

nalnych monet (nie brakuje także fał-

szywych banknotów). Do rzadkości

dwie około 4 km² przestrzeni, nędznie

o godzinie 18,00 marka niemiecka

należą 10-fenigówki z pierwszego

zabudowanej, z 31.000 mieszkań, z

przestaje być prawnym środkiem

bicia (prawie cały nakład zniszczono,

których tylko 725 było podłączonych

płatniczym w getcie, a od 9 lipca

niemniej jak to w takich sytuacjach

do sieci wodociągowej i w większo-

ważne będą tylko pokwitowania na

bywa, jakaś ich liczba przetrwała,

ści w ogóle nie miało kanalizacji, ze

marki wydawane przy wymianie pie-

dlatego Fischer w katalogu wycenia

170.000 do 200.000 mieszkańców.

niędzy w dwóch lokalnych bankach

ją – w dobrym stanie – na 6.000 zł.

Tworząc getto, od razu ustalono, że

prowadzonych przez Przewodniczą-

Ale nie wiedzieć czemu nie uwzględ-

ma ono na celu „ostateczne rozwią-

cego Starszeństwa Żydów w Getcie

zanie kwestii żydowskiej”, traktowano

Litzmannstadt.

je jako tymczasowy etap w realizacji

Już 17 lipca banki otrzymały do

tego zbrodniczego planu. 30 kwietnia

wymianybanknoty–pozostańmyprzy

odizolowano je całkowicie od reszty

tym terminie – na kwotę 7.348.000

miasta. Zdane na siebie, było wielką

marek. Do końca roku rozprowadziły

umieralnią, od 1940 do 1944 r. zmarło

ich na sumę 3.529.745,50 marek (nie

w nim około 43.000 ludzi. A w stycz-

podano terminu zakończenia wymia-

niu 1942 r. rozpoczęły się deportacje

ny, nie wiemy, jak długo można było

do obozu zagłady w Chełmnie nad

tę operację wykonać). Przewidziano

najsurowiej”. Mimo to, prób takich

tym bardziej, że banknoty szybko się

Nerem. Kiedy we wrześniu 1942 r.

srogie kary dla posługujących się

nie brakowało. Najczęściej dotyczyło

niszczyły. W warsztatach na terenie

chwilowo wstrzymano transporty,

nadal niemieckimi markami lub pró-

to banknotów dwumarkowych. M.in.

getta było dość maszyn nadających

w getcie przebywało już tylko około

bującymi je przeszmuglować poza

przyłapano na ich produkcji grawera

się do sprostaniu temu zadaniu (re-

90.000 Żydów, głównie młodych, mo-

granice getta.

Moszka Rauchwergera, który wyko-

alizowano tu przecież rozmaite za-

gących jeszcze pracować. Niemiec-

Wydrukowano w Łodzi, poza get-

nał aż 5.500 fałszywek. Były dosko-

mówienia niemieckich firm pracują-

cy przedsiębiorcy uznali bowiem, że

tem, w firmie Siegmund Manitius,

nale podrobione, groziła mu nawet

cych dla wojska). 14 czerwca 1942 r.

przy coraz dotkliwszym braku rąk do

banknoty o nominałach 50 fenigów

śmierć. Ale tracić takiego fachowca?

ruszyła zatem, pod nadzorem policji,

pracy w Niemczech, szkoda byłoby

oraz 1, 2, 5, 10, 20 i 50 marek. Chcąc

Niemcy posłali go do obozu Sach-

produkcja „twardego pieniądza”, mo-

nia w katalogu monety 10-fenigowej

nie wykorzystać ich siły roboczej. W

się zabezpieczyć przed fałszerstwa-

senhausen, gdzie zatrudniono go w

nety 10-fenigowej. Wybito 100.000

z drugiego bicia!

roli pracujących na rzecz Niemców,

mi, każdy z nich miał ukryty, gołym

„Akcji Bernhard”, fałszującej brytyj-

sztuk. Ale tu Rumkowski zbytnio

Literatura dotycząca pieniędzy

głównie wytwarzających towary dla

okiem niewidoczny znak, a wyższe

skie funty.

się pospieszył, popełnił błąd, bo nie

w getcie Litzmannstadt jest dość bo-

Wehrmachtu, widział ich także powo-

nominały (10, 20 i 50 marek) druko-

Rychło okazało się, że rynek od-

przedstawił władzom niemieckim

gata. Szczególnie godna polecenia,

łany na to stanowisko przez Niemców

wano nawet na papierze ze znakami

czuwa dotkliwy brak bilonu. Z pomocą

projektu monety do zatwierdzenia,

bo obszernie, chyba najbardziej wy-

Przełożony Starszeństwa Żydów,

wodnymi. Pierwsze ich projekty wy-