42

Beata Obertyńska

16 lipca–15 sierpnia 2013 nr 13–14 (185–186) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

MLEkO I SŁONECZNIkI

Mleko i słoneczniki. Tak mnie pożegnał dom. I tak mnie pożegnał pokój świata, który miano

niebawem utopić w morzu ludzkiej krwi. Zapach słodkiego, prażonego mleka – to przecież

dzieciństwo, to bezpieczeństwo, sytość, dom… Czy możliwe, aby tamto najszczęśliwsze

dziecko świata, fuczące ufnie w znajomy garnuszek z obrazkiem, i ta świerzbowata łachma-

niarka pod biegunem – to była jedna i ta sama osoba /„W domu niewoli” Beata Obertyńska/

– któż by zresztą tym głowę

i koledzy akademiccy ojca: Jan Ma-

zaprószał? –

tejko, Henryk Rodakowski, brat Albert

że się w mglisty, zapłakany

(Adam Chmielowski). Niektórzy poeci

ten wieczór

i artyści stawali się szczególnie bliski-

wynosiła z domu – jego dusza.

mi przyjaciółmi rodziny, czego przykła-

Ocalała jakoś do ostatka.

dem może być chociażby Władysław

Nikt jej w worki przy rabunku

Bełza, należący do grona rodziców

nie natkał,

chrzestnych dzieci Wolskich.

nikt jej w szafach czy po kufrach nie

Nauki Beata pobierała w domu,

szukał,

egzaminy zdawała eksternistycznie.

eLżBIeta LewaK

nikt siekierą zamków jej nie łupał,

Do pisania namawiała ją od małego

ram nie łamał, jak starym obrazom,

matka, młodopolska poetka. Przy-

Czym jest dom? Bezpieczeń-

z lustrem nie zbił, nie wywlókł

kładem i radą rzeźbiła w Dziodzi (bo

stwem? Rodziną? Własnym kawał-

na gazon,

tak pieszczotliwie była nazywana

kiem przestrzeni? Czymś niepowta-

drapieżnymi nie skalał jej dłońmi –

w rodzinnym kręgu Beata) miłość

rzalnym, zagospodarowanym według

nikt po prostu nie pomyślał o niej.

do sztuki. Miłość ta jednak przelała

własnych zasad i upodobań? Czymś

się nie na papier – to teatr przede

stałym? Niepodważalnym? Jak dużo

Najcenniejsza, a nie rozpoznana,

wszystkim skradł jej serce. Została

mówi się o wartości domu, o jego

nieuchwytna, niepotrzebna nikomu,

aktorką – ukończyła Państwowy In-

znaczeniu, o czymś niewyjaśnionym,

pozostała – niczyja i sama –

stytut Sztuki Teatralnej we Lwowie.

kryjącym się za tymi trzema literami:

w czarnym wnętrzu zabitego

W 1918 roku wyszła za mąż za

d-o-m. Co jednak się dzieje, gdy dom

domu…

Józefa Obertyńskiego i przeniosła

znika? Gdy ciepło i bezpieczeństwo

Jak dym z drzwi się wyjściowych

się do Odnowa, miała zaledwie dwa-

staje się tylko iluzją, wspomnieniem

wywlokła,

dzieścia lat.

dzieciństwa, miłości i ciepła rodzi-

jak firanka wywiała się z okna,

Obertyńska zadebiutowała w

ców?

zdartym pasem tapety na ścianie

1924 roku wierszami na łamach „Sło-

Takie pytania nasunęły mi się

pogładziła dom na pożegnanie

wa Polskiego”. Od początku była bar-

po lekturze wspomnień z lat II woj-

i w park poszła – marą nieuchwytną –

dzo przychylnie przyjmowana przez

ny światowej, szczególnie zaś po

między drzewa, które jutro wytną…

krytykę, co umacniało w niej wiarę,

przeczytaniu książek Beaty Ober-

że jest człowiekiem sztuki. Doszuki-

tyńskiej. Pytania i refleksje podsyca-

wano się w jej twórczości wpływów

Wspomnienia o Odnowie zajęły

ły jeszcze innymi przemyślenia – na

matki oraz Bolesława Leśmiana, a

zaledwie jedną kartkę w ponad trzy-

temat mojego wyjazdu na studia, kil-

stustronicowym wydaniu W domu

porównywano ją do Marii Pawlikow-

kuletniej większej nieobecności niż

niewoli. Jednak nawet w tych kilku

skiej-Jasnorzewskiej.

obecności we Lwowie... Spotkałam

Do jej dorobku artystycznego

zdaniach udało jej się przekazać

w ciągu kilku lat wiele osób, wiele

zaliczyć należy liczne zbiory po-

więź, która łączyła ją z tym miejscem.

różnych ciekawych ludzi, zaobser-

ezji, m.in.: Pszczoły w słoneczniku

O wiele dłuższą jest relacja z objęte-

wowałam różne relacje międzyludz-

wszystkim, czym mogą, przywożą

walała się tędy historia. (…) Za każ-

(1927), Głog przydrożny (1932),

go wojną Lwowa.

kie, różne stopnie przywiązania do

drzewo, mąkę, mleko, groch. Nocą,

dym tylko razem, gdy wody opadły,

Miód i piołun (Londyn 1972), Anioł

Lwowski dom stał się w pierw-

stron rodzinnych…

świtem, chyłkiem – jak kradzione.

zastawaliśmy dom wydrążony i pusty

w knajpie (Londyn 1977), Grudki ka-

szych dniach wojny schroniskiem dla

W tym tekście chciałabym przede

Wiedzą dobrze, co ryzykują. Nic

jak zjedzony przez robaka orzech”.

dzidła (Londyn, Kraków 1987) oraz

uchodźców, dla krewnych (w pew-

wszystkim przybliżyć Czytelnikom

tak nie rozwściecza Sowietów, jak

I za każdym razem przywracała mu

wspomnienia i prozę: Gitara i tamci

nym momencie w domu Obertyńsiej

sylwetkę Beaty Obertyńskiej i jej

twierdzenie czy zeznania chłopów,

życie. Tym razem jednak miało być

(1926), Wspomnienia (Quodlibet Ma-

mieszkało nawet trzydzieści osób!),

sposób pisania o domu. Przyznam,

że między dworem a wsią panowały

inaczej. I choć była świadoma, że to

ryli Wolskiej oraz Quodlibecik Beaty

później – z przymusu – stancją dla

że nie było to łatwe zadanie. Dzięki

przyjazne stosunki. Dlatego tak oni,

koniec i że ta wojna będzie strasz-

Obertyńskiej, 1974), W domu niewoli

osób obcych. Przez dom Obetyń-

pomocy Przyjaciół oraz udostępnio-

jak my musimy się kryć z tą pomocą”.

niejsza od tych, które już mają wraz

(Rzym 1946) oraz Skarb Eulenburga

skiej przewinęło się sporo różnych

nym przez nich materiałom i kontak-

Oprócz tej pomocy dotarła do miasta

z domem za sobą, to świadomie nie

lokatorów: i tych meldowanych, i ta-

(1987–1988).

tom, udało mi się zebrać informacje

również wiadomość o losach Odno-

potrafiła się ze swym domem poże-

kich mieszkających zupełnie na dzi-

W domu niewoli było odpowie-

o rodzinie Wolskich, Obertyńskich

wa: państwo przejęło wszystko na

gnać. „Może zastanę tu kiedyś tylko

ko. Wśród nich były między innymi

dzią na wezwanie wszystkich, którzy

i Pawlikowskich. Kłopot w tym, że

własność. Notuje ją w swych wspo-

zwały gruzów i zielony las pokrzyw

zwykłe szumowiny i osoby partyjne.

wyszli z Rosji, do spisywania swoich

nie da się o nich pisać krótko. Z tego

mnieniach, ale bez zbędnych opisów

i łopuchów?” – zastanawiała się w

Taki dla przykładu Habicha – nie-

wspomnień. Książka ta to wspo-

powodu traktuję poniższy tekst jako

– bo to zbyt bolesne? zbyt osobiste?

sierpniu 1939 roku Beata Obertyń-

szkodliwy dla gospodarzy, szczerze

mnienia z tiurm, łagrów i kołchozów

krótką zapowiedź i zachętę do lektury

Pada tylko kronikarskie: „Mój dom

ska. I była bliska prawdy.

wierzący w ideę, biorący udział w

– z owego tytułowego domu niewoli.

poezji i prozy, które wyszły spod pió-

splądrowany. Meble wywieźli zaraz

Czy wiedziała, że już nigdy do

wywozach ludności i czujący z tego

Jest jednak jednocześnie wspo-

ra Beaty Obertyńskiej oraz do zgłę-

po wkroczeniu, książki oblali naftą

domu nie powróci? Że nie powróci

powodu wyrzuty sumienia.

mnieniem domu oraz ludzi z nim

bienia historii rodzin Pawlikowskich,

i spalili na gazonie. Aleja grabowa

do tych książek, ścian, drzew i kwia-

Narracja Beaty Obertyńskiej jest

związanych. I często właśnie dom

wieloletnich właścicieli Medyki.

wycięta. Teraz rąbią park”.

tów?

spokojna, szczerze jednak pisze o

i to, co z niego wyniosła, pomagało

Beata Obertyńska, z domu Wol-

Dom bez ludzi, dom pusty, dom

Nie. Nie mogła wiedzieć. Prze-

bulwersujących ją i innych miesz-

jej nie załamać się na zesłaniu.

ska była wybitną poetką, pamiętni-

bez książek i sztuki, dom – wreszcie

czuwała? Być może. I żegnała się

kańców wydarzeniach, o łapankach,

W sierpniu 1939 roku Obertyńska

karką, autorką prozy. Urodziła się w

– bez prawowitych właścicieli, którzy

tak, jak się żegna z kimś, kogo się

aresztowaniach, o wywózkach, o

była już wdową i prowadziła majątek

1898 roku pod Skolem jako trzecie z

darowali tym białym ścianom duszę…

już nigdy nie zobaczy. Bez emocji.

przesłuchaniach i więzieniach, z któ-

w Odnowie sama. Mimo wyraźnie

pięciorga dzieci Maryli z Młodnickich

już nie był domem. Stał się tylko ową

„Wzruszenie? Nie. Kompletny za-

rych najgorszą sławę miał Zamarsty-

zbliżającej się wojny wszystko biegło

i Wacława Wolskiego. Dorastała w

łupinką. Tej nienaruszonej, niezłupio-

mróz wszelkich uczuć, nic tylko oczy

nów, o tym, jak Lwów na milcząco

swoim torem: sprzedawano rzepak,

domu wypełnionym sztuką, książka-

nej, ale cichutko odchodzącej duszy

– dwie niezawodne soczewki i pa-

stawiał opór najeźdźcom i o tym, że,

ładowano go na auta, młócono kmi-

mi, obrazami, ale przede wszystkim

Obertyńska poświęciła swój wiersz

mięć – nieubłaganie czuła klisza”.

mimo wszystko, zmienił twarz, stał się

nek. Obertyńska krótko i barwnie pi-

ludźmi. Było to nie tylko szerokie gro-

Wyjechała do Lwowa, zabierając

Śmierć domu.

Odbywało się to całkiem po cichu,

inny, obcy.

sze o pracy na wsi, o nasturcjach, sa-

no rodziny bliższej i dalszej, ale i krąg

ze sobą część rzeczy. Do Odnowa

w mętnym zmroku jesiennej szarugi,

Zaaresztowana jako burżujka w

dzie, jabłoniach. Ten wiejski, niemalże

inteligencji lwowskiej, odwiedzający

już nie wróciła, ale chłopi przywozili

od samych piwnic do strychu,

lipcu 1940 roku, po rewizji i przesłu-

sielankowy świat za chwilę zostanie

często Zaświecie – dom Wolskich na

jej kilkakrotnie zapasy ze wsi. „Choć

od jednego węgła po drugi,

chaniach, trafiła do Brygidek. Temu

skonfrontowany z krwią i zbrodnią.

przedwojennej ulicy Kaleczej. Byli to

wedle sowieckiej propagandy jedli-

od załomu ściany do załomu

miejscu, panującej tam atmosferze,

Obertyńska bardzo wyraźnie daje

poeci, często przyjaciele Maryli Wol-

śmy podobno chłopskie dzieci na

zabitego, złupionego domu…

więźniarkom, sile przyjaźni, wier-

do zrozumienia, że wie, co spotka jej

skiej, m.in. Leopold Staff, Władysław

śniadanie, choć szczuliśmy chłopów

Nikt nie widział, nie słyszał,

ności Polsce, polskiemu językowi i

dom, o który z taką miłością dbała tyle

Orkan, Jan Kasprowicz. Na Zaświe-

psami i na kolanach kazali się im

nie przeczuł

wychowaniu oraz historiom tam za-

lat: „za mojej pamięci dwa razy prze-

ciu zjawiali się malarze, przyjaciele

czołgać od bramy – dzielą się z nami