43

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 16 lipca–15 sierpnia 2013 nr 13–14 (185–186)

humor

woływało to zdumienie, powagę i taki

skich czy Fundację Jurzykowskiego.

słyszanym i przeżytym wydarzeniom

Do Kraju Beata Obertyńska

charakterystyczny wyraz twarzy mo-

Zmarła w 1980 roku w Londynie.

poświęciła dużo miejsca w swojej

już nigdy nie powróciła. Osiadła w

ich współrozmówców. Czemu? – nie

książce. Ze Lwowem pożegnała się

Londynie. Nigdy nie chciała przy-

żydowski

wiedziałam. Nauczyłam się jednak, że

Pochodzę ze Lwowa, zostałam

– nieświadoma tego, że żegna się

jechać do Polski. Dlaczego? Być

to coś znaczy.

wychowana przez mieszkańców pol-

na zawsze – równo cztery miesiące

może jak większość tych, którzy

Dziś, dzięki wspomnieniom osób

skiego miasta.

później.

musieli opuścić swoje domy, chcia-

Królowa angielska Wiktoria, któ-

starszych, Polaków z jeszcze pol-

Moja Babcia, moja Mama i ja

„Może mi się także uda nie roz-

ła zachować w pamięci ten szczę-

ra we wszystkich sprawach radziła

skiego Lwowa, już wiem – co.

urodziłyśmy się w tym samym mie-

płakać się. Nie chcę! Nie chcę za żad-

śliwy dom, jej dom, a w nim – mle-

się swego premiera, Żyda Disraele-

Cztery lata temu wyjechałam na

ście, choć Babcia – w Polsce, Mama

ne skarby uczuć tego, co się dzieje.

ko i słoneczniki.

go, zadała mu raz pytanie:

studia do Polski – jak wiele innych

– w Związku Radzieckim, a ja – na

(...) Ważne jest tylko to, aby niczego

W Anglii pisała i była wielokrot-

- Jaka jest różnica między nie-

lwowiaków. I niestety nie mogę po-

Ukrainie. To nie przeszkodziło jed-

nie zapomnieć, aby się z wszystkim

nie za swą twórczość nagradzana –

szczęśliwym wypadkiem a nieszczę-

wiedzieć, że moi rówieśnicy w Pol-

nak żadnej z nas pochodzić z Miasta

pożegnać, aby porządnie pozapinać

m.in. przez Stowarzyszenie Polskich

ściem?

sce traktowali mnie od razu jak Po-

Zawsze Wiernego. Zawsze, gdy mó-

guziki. Nie! Żadnych wzruszeń! To

Kombatantów, pismo „Przegląd Po-

- To proste – odpowiedział dy-

lkę. Tylko jednostki nie potrzebowały

wiłam, że pochodzę ze Lwowa, wy-

lepiej dla mnie i dla tych, którym się

wszechny”, Fundację Lanckoroń-

plomata – Gdyby mój najzawziętszy

kilkuletnich wyjaśnień, dlaczego „tak

dzieje ta sama krzywda co mnie.

wróg lord Gladstone wpadł do mo-

dobrze mówię po polsku” i jak to jest,

(...) Wszyscy wierzymy, że każdy z

rza, byłby to nieszczęśliwy wypadek.

że jestem Polką, bo przecież pocho-

nas wróci. Prędzej czy później – ale

Gdyby go jednak ktoś wyciągnął z

dzę z Ukrainy. W takich chwilach z

wróci! Na pewno! Pamiętam brudny,

wody, byłoby to nieszczęście!

koleżankami nie wiedziałyśmy, czy

zbezczeszczony ich obecnością ko-

***

się śmiać, czy płakać. Tylko jed-

chany lwowski dworzec, od strony

Miłość jest słodka tak długo, jak

nostki wiedziały, że na Kresach zo-

nie znanego mi wejścia, i podka-

towarzyszy jej chleb.

stali Polacy. A dla niektórych wciąż

saną naszą babinę, myjącą okna.

***

jestem Ukrainką, bo mam ukraiński

Kiedy zobaczyła konwój, bagnety i

Wśród Żydów wileńskich kurso-

paszport. Prawda jest jednak taka,

nas – zaczęła płakać”.

wało takie oto powiedzonko: Chłop,

że dokument i obywatelstwo w ciągu

Strach przed podróżą zmieniać

gdy opowiesz mu anegdotę, śmieje

życia można zmienić nie jeden raz

się będzie często w bezsilność wo-

się trzy razy: po raz pierwszy, gdy ją

i na szczęście nie one świadczą o

bec przemocy i chamstwa, które do-

usłyszy, po raz drugi, gdy mu ją wyja-

narodowości, tylko język, wiara, tra-

śnisz, po raz trzeci, gdy ją zrozumie.

tknęły ją w późniejszych więzieniach

dycje, wartości, zasady – coś, co się

Dziedzic śmieje się dwa razy: po raz

bardziej niż we lwowskich Brygid-

wynosi z domu i z czego powinno

pierwszy, gdy ją usłyszy, po raz dru-

kach. Potem czekał ją Kijów, Char-

się być dumnym.

gi, gdy mu ją wyjaśnisz, ale nigdy jej

ków, Starobielsk, Odessa, Workuta,

nie zrozumie. Oficer carski śmieje się

Uzbekistan. Stamtąd wydostała się z

Wszystko marność i marność

tylko raz – gdy anegdotę usłyszy. A

armią Andersa do Pahlevi.

wszystko…

choć jej nie zrozumie, nie da sobie

Była świadoma tego, z jakiego

Precz z zabrzeża,

nic wyjaśnić. Żyd słysząc anegdotę

domu pochodzi, kim jest oraz w co

gdzieś od lądów przyśnionych,

przerwie ci w połowie: „Sza, sza, to

i w kogo wierzy. Swoim wartościom

od tęsknot zarzeczy,

stary kawał!” – i opowie ją na swój

pozostawała zawsze wierna. Lwow-

kirem skrzydeł się długich

sposób.

skie Zaświecie, Storożka koło Skole-

***

nade mną rozszerza

go, Perepelniki, Odnów – bezpieczne

Lekarzowi i grabarzowi nie ży-

bezkarna, ciężka krzywda

przystanie jej dzieciństwa i dorosłego

Beata z bratem Ludwikiem (Lukiem) wolskim, który został

czy się „szczęśliwego roku”.

zapomnianych rzeczy…

życia – choć zostały fizycznie utraco-

rozstrzelany w złoczowie w kwietniu 1919 roku, w wieku 24

***

/M. Wolska/

ne, to jednak przetrwały.

lat

Skłonny do medytacji kupiec

Izrael Blau przybył do ważnego

Sprawa do załatwienia” dla wielu ostatnia

ośrodka handlowego na kresach

Galicji wschodniej i pyta spotkanego

na ulicy Żyda:

pierowe girlandy i zeschła jedlina z

swobodnie zwisała do podłogi. W tym

zabite deskami okno. Podbiegł, by je

opracował

- Jednego nie rozumiem. Dlacze-

zeszłego sylwestra. Projektor usta-

momencie dał się słyszeć trzask. Spod

wydostać. Nie dał rady – ogień był

KRzysztoF szyMaŃsKI

go wasze miasto nazywa się Brody?

wiono inaczej niż zwykle – na stole

nóg operatora wystrzelił płomień. Męż-

silniejszy.

- Nie rozumiecie, a to takie pro-

przy wejściu. Operatorowi nie chciało

Wielopole Skrzyńskie na Podkar-

czyzna próbował zgasić go rękoma,

Po 10 minutach barak przy-

ste! Tu przecież mieszka rabin brodz-

się dźwigać sprzętu w głąb sali. Obok

paciu. Tu 6 kwietnia 1915 r. urodził

ale nie dał rady. Taśma celuloidowa

pominał pochodnię. Zewsząd było

ki!

ułożono szpule z filmem i kroniką fil-

się Tadeusz Kantor – polski reży-

była łatwopalna i natychmiast buch-

słychać krzyki i jęki rannych. Kilku

***

mową. Razem było ich dziesięć, a

ser, malarz, scenograf, grafik, autor

nęła płomieniem, który przerzuciła się

strażaków, którym udało się wydo-

Krawiec damski Benis Litman,

każda z nich ważyła dwa kilogramy.

manifestów artystycznych, animator

na pozostałe rolki obok projektora.

stać, pobiegło do magazynu straży

najdowcipniejszy spośród rzemieśl-

Gdy ukończono przygotowania, ope-

życia kulturalnego, założyciel Teatru

Z palącego się celuloidu zaczął

w sąsiednim budynku. Gołymi ręka-

rator, pomocnik, kierowca i strażak

Cricot 2 w Krakowie. Był synem

wydzielać się trujący gaz, który w

mi wyłamali drzwi i już po kilku mi-

ników stanisławowskich, zwykł był

poszli na wódkę. Nie mieli czym za-

Mariana Kantora-Mirskiego i Heleny

parę chwil wypełnił całe pomiesz-

nutach uruchomili motopompę. Trzy

powtarzać: „Nie suknia zdobi czło-

bić czasu do wieczora.

z Bergerów. Przyszedł na świat na

czenie. Obecny na sali Józef Cebula,

strumienie wody uderzyły w płonący

wieka!”. Toteż partaczył jak się dało.

Tuż po nabożeństwie majowym,

plebanii katolickiej, gdzie jego mat-

strażak-ochotnik, zdążył krzyknąć:

barak.

Pewnego razu niezadowolona klient-

około godz. 20, mieszkańcy przyszli

ka mieszkała od dzieciństwa wraz z

„Pożar! Uciekać!”. Złapał ławkę, wybił

Tego dnia nie poszedłem na film

ka zaskarżyła go do sądu o zwrot

do kina. W sali zebrało się blisko 200

owdowiałą matką Katarzyną, przy-

nią okno i ludzie rzucili się do uciecz-

– opowiada Roman Lipa, miejsco-

pieniędzy za materiał. Sędzia prze-

osób, w większości dzieci. Chcia-

rodnią siostrą proboszcza i dziekana

ki. Większość z przyzwyczajenia od-

wy fotograf. – Gdy przybiegłem na

słuchuje pozwanego:

ły zobaczyć nową polską komedię

Wielopola, księdzem Józefem Rado-

ruchowo ruszyła w stronę ekranu, w

miejsce, ktoś krzyczał, że w przebie-

- Nazwisko?

„Sprawa do załatwienia” – typowy

niewiczem. W 1921 roku po śmierci

przeciwną stronę od wejścia, gdzie

ralni za sceną są ludzie. We trzech

- Litman.

film propagandowy w reżyserii Jana

księdza Radoniewicza opuścili pro-

były drzwi ewakuacyjne. Inny strażak

zdołaliśmy oderwać ścianę baraku.

- Imię?

Rybkowskiego. Opowiadał o losach

bostwo. Przenieśli się do Tarnowa,

Jan Siuśko chwycił na ręce swoją

Zobaczyliśmy stos płonących ciał.

dziennikarza Stefana, który zostaje

gdzie Tadeusz kontynuował naukę.

córkę i ruszył w stronę okna. Ale już

Nikt już nie żył. Ogień był tak wielki,

- Proszę wysokiego sądu! U

wysłany do prowincjonalnej fabryki

Obecnie, w wyremontowanej pleba-

po kilku krokach załamała się pod

że w Wiśniowej, 10 kilometrów od

nas, Żydów, imię to sprawa bardzo

obuwia, aby nakręcić reportaż o Zosi,

nii jest muzeum Kantora. Ale nie z

nim podłoga. Nie zdołał uwolnić nogi

Wielopola, w nocy było widać cienie

skomplikowana.

przodowniczce pracy. Przy okazji

tym wybitnym artystą powiązane są

spomiędzy desek. Trujący dym nie

drzew.

- Dlaczego skomplikowana?

obiecuje jej pianino dla zespołu świe-

wydarzenia z 1955 roku.

oszczędził ani jego, ani dziecka.

Za kilka dni kondukt pogrzebowy

- Proszę tylko posłuchać! Ja

tlicowego. Mija jakiś czas. Zosia przy-

11 maja 1955 r. w Wielopolu

Szukając drogi ucieczki, kilka-

był tak długi, że gdy pierwsze trum-

się nazywam po żydowsku Bajnisz,

jeżdża do stolicy, okazuje się jednak,

Skrzyńskim była piękna, wiosenna

dziesiąt osób stłoczyło się w wąskim

ny wnoszono na cmentarz, ostatnie

to znaczy po polsku Benis. W che-

że Stefan całkiem zapomniał o obiet-

pogoda. Dzieci uczyły się w drew-

korytarzu prowadzącym na zewnątrz.

stały jeszcze w kościele. Zginęło 56

derze nazywali mnie Berel-cap, w

nicy. Chce się jednak zrehabilitować.

nianym baraku, który spełniał funk-

Nie można się było z niego wydostać.

osób. Wśród ofiar było aż 48 dzieci.

synagodze – reb Ber. Na szyldzie

Oboje natychmiast ruszają w miasto

cję szkoły, małej biblioteki i wiejskiej

Na szczęście nie wytrzymała drewni-

Na zbiorowym pogrzebie ofiar byli

warsztatu nazywam się Bernard, a

i postanawiają, pomimo trudności,

świetlicy. W największej sali, gdzie

na konstrukcja baraku. Napór tłumu

obecni przedstawiciele UB i Mili-

zdobyć pianino. W obsadzie znaleźli

mieściła się scena, organizowano im-

był tak wielki, że ściana pękła, a ludzie

cji Obywatelskiej. Romanowi Lipie

moja żona nazywa mnie idiotą...

się Adolf Dymsza, Hanka Bielicka,

prezy, występy artystyczne i zebrania

wysypali się na ulicę. Kazimierz Gą-

zakazano robienia zdjęć, gdy tylko

***

Irena Kwiatkowska, Edward Dzie-

partyjnego kolektywu. Około południa

sior, księgowy miejscowego GS-u,

wyciągnął aparat fotograficzny. UB

Mełamed reb Zajnwel otrzymuje

woński i inni popularni aktorzy.

przed wejście baraku zajechało kino

zobaczył przez wyłamaną ścianę 16-

pilnowało go już przez cały czas

list od syna.

Raz na 10 minut projekcję prze-

objazdowe. Była to nie lada atrakcja

letniego chłopca leżącego wewnątrz

pogrzebu. Stąd też nie ma żadnej fo-

- Co pisze nasz Awrumek – za-

rywano, aby operator mógł zmienić

dla mieszkańców wsi, bo kino przy-

baraku. Wbiegł do środka i wyniósł

tografii z tego wydarzenia, a jedynie

pytuje żona.

szpule. W czasie takich przerw roz-

jeżdżało tu rzadko. Ustalono, że pro-

go na rękach. Chciał ratować następ-

obraz, który Lipa namalował 40 lat

- Ach, ach, ach! Jego teściowa,

mawiano i wymieniano wrażenia o

jekcja filmu odbędzie się wieczorem,

nych. Ponownie wbiegł do płonącego

później.

błogosławionej  pamięci,  umarła.

filmie. Przy projektorze zebrała się

tuż po nabożeństwie majowym.

budynku. W ogień skoczył też Józef

Wszyscy pracownicy kina i nie-

Żona złamała nogę. Dziecko ciężko

spora grupa gapiów. Mężczyźni pa-

Salę przygotowano dość szybko

Para. Po chwili i on wyniósł dziecko.

którzy ich przełożeni zostali skazani

lili papierosy, żartowali i rozmawiali

– okna i drzwi ewakuacyjne zabito

Miał nadzieję, że jeszcze raz uda mu

na kary więzienia. Paradoksalnie –

choruje. Chata się wali. A w kominku

z podpitym operatorem. Niedopałki

deskami, na wszelki wypadek – żeby

się oszukać żywioł. Walący się dach

to nietrzeźwej ekipie kina udało się

pustki... Ale list napisany piękną he-

rzucano pod nogi.

nikt nie wszedł bez biletu. Ustawio-

zabił obu mężczyzn. Z drugiej strony

wyjść cało z tego piekła. W latach

brajszczyzną. Serce się raduje, gdy

Podczas kolejnej przerwy ope-

no w świetlicy krzesła i zawieszono

budynku Stanisław Stachowicz zoba-

1980. w miejscu tragedii odsłonięto

go czytasz!

rator zdjął wyświetloną rolkę filmu,

ekran. Dawno nie było tu już żadnych

czył przy oknie gromadę dzieci. Wo-

pomnik z krzyżem i tablicą upamięt-

a wstęga odwiniętej taśmy filmowej

uroczystości, bo wisiały jeszcze pa-

łały o pomoc, wyciągając ręce przez

niającą ofiary pożaru.

www.izrael.badacz.org