45

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 16 lipca–15 sierpnia 2013 nr 13–14 (185–186)

przekonają ich obrazki wykonane

lona przez nieodparcie nasuwające

kiedyś znałeś, zjawiają się w twoich

Szamanizm definiowany bywa jako najstarsza religia Syberii, a zatem

mechanicznym przyrządem? A co

się wspomnienie tej jej części, jaka

wspomnieniach i snach. Tu, gdzie

również Ałtaju. Najbardziej charakterystyczna jego cecha to zdolność do

będzie na nich widać? Tylko tyle, co

obecnie nazywana jest wojewódz-

teraz jesteśmy, bywali kiedyś ludzie

kontaktu lub raczej pośredniczenia pomiędzy ludźmi i duchami uzyskiwa-

z wierzchu.

twem świętokrzyskim.

już dawno nie istniejący, jako stwo-

na przy pomocy metod ekstatycznych. Widzialnymi elementami typowego

Poprawił polano, które wysunęło

Mijałem zapomniane kurhany,

rzenia z krwi i kości. Ale przecież nie

rytuału szamańskiego są uderzenia w bęben, śpiew, taniec, grzechot bla-

się z ogniska.

gdzieś daleko w stepie migotał słaby

przepadli bez śladu, nawet ci, którzy

szanych naszywek na specjalnym stroju.

- Widzisz ten ogień? Możesz go

ognik. Przeszedł gwałtowny deszcz

przybyli do naszego świata tylko na

Jest to centralny nerw dawnej ałtajskiej kultury. Próbowano go brutalnie

narysować, bardzo wiernie nawet.

krótki moment i zaraz stąd odeszli.

i naraz się skończył jak nożem uciął.

wyrwać, nie bacząc na społeczne skutki takiej ingerencji.

Możesz także nakręcić film, który

Pozostały ich radości, smutki, wzru-

Potem sypnął się z nieba gruby grad,

Szamanienie, zwane także kamłaniem (kam – szaman), jest rodzajem

pokaże, jak skaczą iskry, jak peł-

szenia – czasem w postaci bardzo

padał jakieś dwie minuty i przestał.

obcowania z duchami osiągalnym na dwa sposoby: albo duchy wcielają się w

gają poruszane wiatrem płomienie,

ulotnej, ot, jak powietrze potrącone

Po chwili wyszło jeszcze raz słońce.

szamana (czy też w jego bęben) albo też to szaman odprawia się w podróż w

trzaska drewno. Ale czy poczujesz

przez swawolącego skowronka, ale

Kawałki białobłękitnego lodu błysz-

zaświaty, czyli do krainy duchów. Przypomina to bardzo dwa rodzaje opętania

ciepło bijące od ognia? Zapach wy-

jednak pozostały. Ziemia pełna jest

czały jak pogubione diamenty, a gdy

rozróżniane przez demonologów – opętanie właściwe, possessi (od wewnątrz

tapianej żywicy? Śpiew tajgi wokół?

takich tropów, trzeba je tylko odczy-

przemieniły się w wodę, pochłonęła ją

człowieka) i opanowanie zewnętrzne (obsessi).

Może kiedyś powstaną aparaty, któ-

tać. Wprawny łowca wypatrzy dro-

wiecznie spragniona ziemia. Wjecha-

Zasadniczym instrumentem kama jest bęben, wykonany zazwyczaj ze

re oddadzą i te wrażenia. Lecz nadal

gę, którą przeszło zwierzę w tajdze,

łem na niewielką przełęcz i zatrzyma-

skóry marala (odmiana jelenia) naciągniętej na cedrową obręcz. Rezyduje w

to nie będzie wszystko, nie uda się

odczytując znaki niewidzialne dla

łem wóz – na środku drogi siedziało

nim duch Tiungur Eze Gospodarz Bębena. Przed kamłaniem należy bęben

zawrzeć w jakimś wielowymiarowym

innych. Ałtajczycy nie odwiedzają

stworzenie wielkości ogromnego psa.

ogrzać nad ogniem. Łatwo to skojarzyć z rozgrzewaniem silnika samochodu

choćby obrazie pełni tej chwili, którą

cmentarzy, na których pozostają

Dopiero, kiedy rozwinęło olbrzymie

przed daleką drogą. Z kolei strój szamański posiada analogie ze skafandrem

wprawdzie fizyczne, ale niewiele

właśnie tu i teraz doświadczamy. Bo

skrzydła, dotykając nimi nieomal

znaczące szczątki, podobne do ob-

gdzie podzieją się myśli, które w tym

krawędzi płytkiego wąwozu, którym

nurka lub kosmonauty, niezbędnym do pracy w obcym i niebezpiecznym dla

ciętych włosów lub skrawków pa-

momencie przepływają przez twój

biegła szosa, zrozumiałem: był to

człowieka środowisku.

Szamani tylko w najważniejszych szczegółach opisują świat, który znaj-

duje się za skrajem nieboskłonu. Na końcu ziemi żyje chan Solo (który nie ma

naturalnie nic wspólnego ze swoim imiennikiem, bohaterem „Wojen gwiezd-

nych”) wraz ze swoją jedyną córką. Tam właśnie znajduje się sądne miejsce,

gdzie Ulgen, najpotężniejszy spośród jasnych duchów, zawzięty rywal Erlika,

mieszka w pałacu o złotych wrotach.

Mapa szamańskiej podróży wygląda w skrócie następująco: wyrusza z

jurty, gdzie rozpoczyna kam i dostaje się na szczyt góry znajdującej się w

widzialnym świecie. Tam zwraca się ku jasnym duchom. Potem wędruje przez

szczelinę skalną do dziedziny podziemnej. Odwiedza w niej górę, na której ba-

wią się córki Erlika „z oczyma czarnymi jak noc”. Następnie szaman przebywa

równinę, pustą, bez źdźbła trawy i dociera pod kamienny słup, gdzie gromadzą

się duchy umarłych. Są wśród nich również zmarli przodkowie szamana. Tam

także znajduje się jurta chana Temira, strażnika dziedziny martwych. Dalej są

jeziora łez i jezioro krwi, błota, po których błądzą umarli i koński włos rozcią-

gnięty nad topielą – tylko tędy szaman może przedostać się na drugi brzeg.

step Czujski na południu ałtaju

Z kolei widzialna Ziemia, zdaniem Ałtajczyków, którzy często ją nazywają

umysł? Albo tryliony kilometrów ko-

znokci. To, co najważniejsze w czło-

stepowy orzeł, zajęty swoją zdoby-

„matką”, przypomina człowieka. Bywa antropomorfizowana jako całość, wów-

smosu nad nami? A to one przecież

wieku, jest gdzie indziej.

czą. Bardzo powoli poderwał się do

czas poszczególne kontynenty czy państwa postrzegane są jako oddzielne or-

stanowią o niepowtarzalności tego,

- No, a ci, którzy nękają ży-

lotu i odleciał na wschód, w kierunku

gany (na przykład Rosja to kręgosłup), ale także cechy ludzkie przypisywane

co obecnie wspólnie przeżywamy

wych?

ośnieżonych szczytów Sajlugemu.

są różnym obiektom geograficznym (góry rosną latami, mają głowy, ramiona

w tym miejscu świata. Każdy prze-

- Masz na myśli tych zmarłych,

Nie mogłem przeoczyć tego zna-

itp.). Ten sposób postrzegania otoczenia znalazł swoje odzwierciedlenie w

kaz tego momentu, czy to w postaci

którzy zmienili się w upiory?

ku. Zjechałem z drogi w step i wysze-

wieloznaczności pojęcia Ałtaj: jest to miano obszaru zamieszkiwanego przez

opowiadania, czy w formie obrazu

- Chyba tak...

dłem z auta. Zeschła trawa szeleści-

Ałtajczyków, lecz jednocześnie swój Ałtaj ma każdy ród, a nawet rodzina, gdyż

- Po lesie Baszadaru tylko umarli

lub trójwymiarowego choćby filmu,

ła, targana porywami wichru.

aiły, tradycyjne chaty ałtajskie, wznoszone są na planie sześciokąta, świętej

chadzają... – zanucił cicho posępną

zawsze będzie tylko nieudolną ko-

Czekał na mnie, a kiedy zbliży-

figury krainy Ałtaj. Tak nazywają się również duchy ziemskie.

pią prawdy.

pieśń. Przeszył mnie dreszcz. Me-

łem się, ruszył bez słowa, ja zaś po-

Ałtajczycy wierzą, że szamanem może być tylko taki człowiek, którego prze-

lodia była monotonna, lecz dziwnie

dążyłem za nim.

znaczy do tego zadania Kudaj Ulgen (Niebiański Bóg). W rodzie kandydata musi

upiorna, a jego śpiew chrapliwy i

wspomnienie

być obowiązkowo jakiś inny szaman, to znaczy człowiek mający „szamańską

W mieście Bijsku, na nizinnym

stłumiony. Przypomniałem sobie las

wzgórze

kość lub korzeń”. W linii ojca dar szamaństwa przechodził na syna lub wnuka, po

Ałtaju, mieszka szaman Makary Ka-

baszadarski; kiedyś, gdy podróżo-

Róg księżyca wbił się w ciemną

kądzieli natomiast od brata matki na siostrzeńca. Przyszły szaman od najmłod-

storakow.

wałem z Tuekty do Ust Kan droga

grań Kara Kemu. Na zachodzie jesz-

szych lat wyróżnia się wśród rówieśników, jest wrażliwy, nerwowy, czasami

- Namówiłem go, żeby oddał

wypadła mi właśnie tamtędy, bo na

cze czerwieniała poświata zmierz-

cierpi na epilepsję. Przeważnie jako nastolatka zaczyna dręczyć go choroba

swój bęben do muzeum – opowiadał

Przełęczy Jabagańskiej remonto-

chu, od wschodu, od Gobi, ciągnęła

szamańska, zwana tios pasczit (dosłownie: „duch dusi”). Jej ataki powtarzają

mi przyjaciel Kastorakowa. Wraz z

wano trakt i przejazd był niemożli-

noc.

się zazwyczaj co miesiąc podczas nowiu. Osoba nawiedzona tą dolegliwością

kompanią Igora biesiadowaliśmy

wy. Na uroczysku Baszadar złapała

Staliśmy na wzgórzu pośrodku

zachowuje się dziwnie, stroni od bliźnich, cierpi na bezsenność lub śpi bardzo

na zacisznej polanie, opodal rzeki.

mnie straszliwa ulewa: musiałem

Ere Czui, magicznej krainy połu-

Na mangale, blaszanej kuwecie z

zatrzymać samochód. Byłem sam

dniowych Ałtajczyków. Na szczycie

niespokojnie, jest wyraźnie wyobcowana, ma uczucie dławienia na piersi, od-

na rozmiękłej, gruntowej szosie. Po

umieszczonym na dnie paleniskiem,

wzniesienia usypany był stos kamie-

czuwa drżenie i słabość kończyn, wykonuje gorączkowe ruchy i okrzyki.

ni, kultowe ule, zaznaczające miej-

obu stronach drogi rosły modrzewie.

spoczywały gotowe już szaszłyki;

Napady powracają regularnie, a ich siła wzrasta, dopóki nawiedzony nie

Ich czerwone pnie lśniły wilgocią,

sce święte. Wicher szarpał wstęgi

krople zastygającego tłuszczu ska-

zdecyduje się przejść inicjację szamańską. Przyszły szaman często opowia-

dżalama przymocowane do długiego

piana bielała w załomach kory. Z

pywały leniwie i skwierczały w gorą-

dał bliskim, że nawiedzający duch szukał u niego „dodatkowej kości”. Paso-

gęstwiny wypełzały długie jęzory

kija. U stóp pagóra na półpustynnym

cym popiele. – Posłuchał mnie i od-

wanie na szamana jest całą sekwencją niesamowitych zdarzeń rozgrywają-

mgły, zbliżały się powoli, jak węże

stepie, ciągnącym się hen, ku rubie-

tąd duchy nie dawały mu spokoju,

cych się w zaświatach, rozciągniętych na całe lata (w czasie pozaziemskim,

pewne swojej zdobyczy. Niewidocz-

ży mongolskiej, nieznane mi ziele

dręczyły bez ustanku. Rozchorował

gdyż w istocie w naszym świecie upływa jedynie kilka dni). Przyszły szaman

ny ptak zawodził swoją nabrzmiałą

rosło skupione na obwodach wielkich

się, schudł bardzo. W końcu poszedł

przechodzi straszliwe tortury, duchy rozrywają jego ciało na części, przeku-

bólem skargę. W dolinie, gdzie od

regularnych kół.

do dyrektora muzeum i poprosił, aby

wają je na nowo, wylizują mózg aby oczyścić go od tego, co zbyteczne.

kilkudziesięciu wieków zmarli spo-

A tam, na sąsiednim kurhanie?

zwrócono mu bęben. „Umrę – po-

Chorobę szamańską, towarzyszącą często szamanowi w złagodzonej for-

czywali pod kamiennymi kurhanami,

Czy to był stojący w bezruchu pa-

wiadał – to i tak go sobie zabierze-

mie przez całe życie, miał sprowadzać duch górski Kara Tuu (Czarna Góra).

panowały ciemność i śmierć. To był

sterz czy też kamień przypomina-

cie”. Dyrektor spełnił jego prośbę.

Zmuszał on przyszłego szamana do kamłania, a w razie sprzeciwu – zdawał

las Baszadar, co po ałtajsku znaczy

jący człowieka? Przy tej odległości

Kastorakow, kiedy wspólnie jeź-

mu cierpienia fizyczne i psychiczne. Ale każdy szaman miał także czystego

„Martwa Głowa”.

i w mroku nie byłem w stanie tego

dziliśmy na kilkudniowe wyprawy

ducha opiekuńczego Ak Tuu. Rozróżnić mógł je tylko stary, wprawny kam,

ustalić.

w głąb Ałtaju, bardzo starannie

podczas specjalnego obrzędu dokonywanego trzy razy do roku.

- Patrzysz na głaz, którego bie-

wybierał miejsce pod nocleg. Nie

ogień

Początkujący szaman zrazu kamłał bez bębna. Zamiast niego używał

Płonęła  nodia,  przemyślne

wszędzie pozwalał rozbić namiot.

rzesz za istotę równą sobie, a może

szmatki przywiązanej do kija lub pęczku gałązek brzozowych, czasami także

ognisko myśliwych z tajgi: szczegól-

Były takie zakątki, które napawały

jest odwrotnie? Nie masz pewności.

łuku. Zastępczymi instrumentami (na przykład biczem lub wyobrażeniem bęb-

ne ułożenie drew sprawia, że pło-

go lękiem, denerwował się wtedy,

Twój wzrok jest ułomny, a twoje po-

na narysowanym na chuście) posługiwali się także szamani pozbawieni bęb-

mień podsycany jest samoczynnie.

bladł. „Tu jest za dużo duchów” –

znanie – zmącone. A jeśli jest jesz-

na – w czasach władzy sowieckiej zdarzały się rekwizycje bądź aresztowania

Wyjąłem z torby aparat fotograficz-

cze inna droga do zrozumienia? Mo-

mówił.

tego zasadniczego atrybutu szamańskiego. Dopiero po pewnym czasie, gdy

ny.

żesz na nią wkroczyć, zwracając się

Ten, którego imienia nie pozna-

adept posiadł już tajniki sztuki, rodowa góra, miejsce święte dla ałtajskich kla-

Płonęła cedrowa nodia i szumiał

w głąb siebie, bo sam jesteś kluczem

łem, nie miał bębna, ani szamańskie-

nów, „pozwalała” mu na przygotowanie szamańskiego instrumentu.

płomień, samotny ogień na pustej

do zrozumienia wszystkiego, w czym

go stroju, nie kamłał, aby odwiedzać

Czym jest podróż kama w zaświaty? Uczeni przyjmują, że świadkowie

równinie Ere Czui.

uczestniczysz.

niewidzialne krainy – może więc

seansów szamańskich ulegają hipnozie, ale jednocześnie sam szaman wpro-

- Po co ci zdjęcie? – zapytał.

W dali, nad Kosz Agaczem, świe-

wcale nie był szamanem? Osiągnął

wadza się w stan autohipnozy. Badacze bez trudu dostrzegli związek szamań-

- Chcę napisać o tobie. Dołączę

ciła biała gwiazda, ale tam, gdzie

zrozumienie, pogodzony z naturą w

skich praktyk z odchyleniem od normy psychicznej (w sensie definiowanym

fotografię, to będzie bardziej prze-

Czuja oddaje swoje wody Katuni,

najszerszym tego słowa znaczeniu,

przez współczesną medycynę). Oto kilka poglądów uczonych na tę kwestię:

konujące.

ciemność właśnie uśmierciła ostatnie

a więc także z przemijaniem, a prze-

Ksenofontow nazywał zjawisko szamanizmu wręcz „kultem wariatów”, Łopatin

- Jeśli ludzie nie uwierzą twoim

światło dnia.

cież właśnie do tego dąży każdy z

odnotował u goldskich szamanów „skłonność do nerwowych zaburzeń”, Kon

słowom, nie zaufają żywemu świad-

- A umarli?

nas, mniej lub bardziej świadomie.

pisał o szamanach po prostu: „Chorzy nerwowo, cierpiący na halucynacje”.

kowi, to czy ucieszysz się, jeżeli

- Umarli są z nami. Ci, których

Kim więc był?...