img
21
www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 29 listopada–16 grudnia 2013 nr 22 (194)
Czernelica czy Czerlenica –
łem przeciwko nim. Polacy przegrali.
stacjonowali w klasztorze) w czasie
Po roku kozacy po raz kolejny splą-
ofensywy Armii Czerwonej. „Zawinił”
drowali klasztor. Zniszczone zabudo-
tym, że wykupił z niewoli niemiec-
jaka była pierwotna nazwa
wania prawdopodobnie pozostawały
kiej swego syna, żołnierza Armii
do początku XVIII wieku.
Czerwonej. Takich rzeczy NKWD
Jesienią 1854 roku w miastecz-
nie wybaczało. Odeszli okupanci z
pokuckiego miasteczka?
ku wybuchł wielki pożar: z dachów
zachodu, nadeszli ci ze wschodu. W
domów w dzielnicy żydowskiej
styczniu 1944 roku ostrzelali klasz-
ogień przerzucił się na dach klasz-
tor pod pretekstem, że chronią się
W poprzednim artykule poświęconym historii Czernelicy (KG 21/2013,)
toru i zajął zabudowania. Wdarł się
w nim banderowcy. Świadczą o tym
do wnętrza świątyni, ale mieszkań-
zniszczenia w części ołtarzowej.
wspominaliśmy, iż w okresie XII–XIV wieku centrum miejscowości znajdo-
cy Międzyrzecza zdążyli uratować
Ostrzał wstrzymano dopiero po tym,
wało się na wysokim prawym brzegu Dniestru, w staroruskim grodzie. Sytu-
kościół. Klasztor zaznał znacznych
jak wyszli do nich mieszkańcy wsi z
szkód. Rozebrano gotycką konstruk-
białą flagą.
acja uległa jednak poważnym zmianom w wieku XIV i w pierwszej połowie
cję dachu klasztoru i zamieniono na
Świątynia św. Trójcy zachowała
XV w., kiedy to mieszkańcy grodu ruskiego stopniowo przemieszczali się na
zwykłą namiotową. Zmniejszyło to
się i funkcjonowała przez cały okres
wartość zabytkową obiektu. Ledwo
sowiecki dzięki o. Wołodymyrowi
tereny dzisiejszego miasteczka, gdzie już w XVI w. powstanie miasto, a w
braciszkowie otrząsnęli się po po-
Borowickiemu. W latach 1967-71
wieku XVII – zamek i kościół Dominikanów.
żarze, jak w 1866 roku wypędzono
specjaliści ze Lwowa otynkowali na
Jeszcze jedną ważną i bardzo
zarówno w czerwoną glinę, z której
WITALIY NAGIRNYj tekst
ciekawą kwestią jest problem po-
wytwarzano ceramikę, jak i w czer-
MAGDA ARSENICZ zdjęcie
chodzenia nazwy miejscowości. W
wony kamień, z którego zbudowane
pamięci ludowej zachował się prze-
są wysokie brzegi Dniestru.
Trudno jednoznacznie określić
kaz, że nazwa Czernelica pochodzi
Kiedy jednak mogło dojść do
powody tego zjawiska. Możliwe
od „czarnolicej” księżny Eufrozyny,
zmiany nazwy „Czerlenica” na „Czer-
jest, iż stary gród doznał zniszczeń,
żony księcia Michała Czartoryskiego
nelica” i skąd pochodzi ta ostatnia?
być może stał się ciasnym i niewy-
i fundatorki kościoła Dominikanów
Źródła nie dają jasnej odpowiedzi na
godnym dla jego mieszkańców lub
w Czernelicy, ewentualnie od „czar-
to pytanie. Można tylko wysnuć pew-
powodem przeniesienia się miesz-
nolicych” jeńców-Tatarów, rzekomo
ne przypuszczenia. Być może nazwa
kańców na nowe tereny był brak wy-
osiedlanych na tych terenach przez
ta bierze początek od czarnej ziemi,
starczającej ilości wody w okolicach
władze Rzeczypospolitej w XVI–XVII
w którą bogate są okolicę Czernelicy.
grodu. Nie wykluczone że zadziałały
w. (szerzej o wspomnianych legen-
Po raz pierwszy nazwę „Czernely-
wszystkie wymienione czynniki. Bez
dach w kolejnych numerach KG). In-
cza” spotykamy pod datą 11 maja
Tej wieży już nie ma
wątpienia, miejsce dla nowej osady
teresujące jest, że pierwotna nazwa
1469 r. Fakt, że do XVII wieku nie wy-
było dobrze wybrane. Był to swego
ich z konwiktu na mocy carskiego
nowo mury obronne, odnowili kre-
Czernelicy różniła się od dzisiejszej.
stępuje ona więcej w dokumentach,
rodzaju trójkąt, położony na wyso-
rozkazu. Kościół został przekazany
nelaże, piec Janusza Ostrogskiego
Ponadto, nazwa miejscowości utrwa-
pozwala uważać, że była to zwykła
kości, chroniony z dwóch stron rze-
cerkwi prawosławnej. Hrabina An-
i bramę Zasławskiego. Poddano
liła się jeszcze dwa stulecia przed
pomyłka. Tym nie mniej, już w XVII
ką Dołżok (obecnie mały strumyk)
tonina Błudowa, założycielka Brac-
renowacji część wnętrz świątyni. W
pojawieniem się w Czernelicy księż-
w. nazwa ta co raz częściej pojawia
i bezimiennym potokiem, otoczony
twa Cyryla i Metodego przy byłym
1991 roku klasztor objęli mnisi pra-
nej Eufrozyny. Dlatego pochodzenia
się w źródłach. Wydaje się, że wła-
rozległymi ziemiami dobrze przy-
klasztorze kapucynów w Ostrogu,
wosławni. Zabytek z jednej strony
nazwy Czernelicy trzeba doszukiwać
śnie od XVII wieku ta druga nazwa
datnymi do uprawy roli. Na terenach
ufundowała doń 100 pudowy (około
jest odnawiany: ściany otynkowano,
się poza miejscowymi legendami.
stała się równie ważna jak pierwsza
samej osady znajdowało się wystar-
1600 kilogramów) dzwon.
a na wieże założono nowe kopu-
czająco źródeł z wodą pitną. Proces
Kolejnych zniszczeń zabytek
ły; stare pomieszczenia kuchenne
przesiedlania się ludności bez wąt-
zaznał pod koniec I wojny świato-
ponownie służą jako gospodarcze.
pienia był długotrwały i nie oznaczał
wej – spore archiwum klasztorne
Z drugiej strony zabytek jest nadal
całkowitej likwidacji starego grodu,
zostało zniszczone przez żołnierzy
niszczony. Zbudowana nad wschod-
co potwierdzają dokumenty z XV
niemieckich, którzy stacjonowali
nią ścianą kaplica naruszyła całość
wieku. Przez dłuższy czas istniały
przez pewien czas w Międzyrzeczu.
architektoniczną. W czerwcu, gdy
dwa ośrodki: nowy, aktywnie roz-
Władze II Rzeczypospolitej starały
byłem tu po raz ostatni, rozbierano
wijający się i stary, który stopniowo
się przekazać klasztor katolikom,
górne piętro nadbramnej dzwonnicy
upadał.
ale nie udało się tego dokonać,
nie zważając na protesty urzędni-
Nazwa staroruskiego grodu nie
bo przegrano proces sądowy. W
ków od ochrony zabytków. Ludzie
zachowała się w żadnych źródłach,
czasie procesu ówczesny pro-
powiadają, że braciszkowie chcą tu
natomiast nowa osada znana jest
boszcz cerkwi o. Stefan Rychlicki
wznieść replikę dzwonnicy z Ławry
już pod konkretną nazwą. Jednak-
udowodnił, że klasztor należał do
Peczerskiej w Kijowie. W listopadzie
że, w nielicznej literaturze naukowej
prawosławnych jeszcze przed okre-
rozebrano piętro, a dolne przebudo-
oraz artykułach popularnonauko-
sem franciszkańskim. Jak widać, w
wano nie do poznania.
wych spotykamy różne daty pierw-
tamtych czasach trzymano się litery
Zabytek architektury, który od
szej pisemnej wzmianki o Czerneli-
prawa, władza carska i bolszewicy
XVIII wieku uchował się bez zasad-
cy. Wśród najbardziej popularnych
byli mniej pedantyczni – po prostu
niczych zmian, niszczony jest na na-
Skały nad Dniestrem, okolice Czernelicy
dat wspomnieć należy: 1386, 1420,
odbierali świątynie nie tłumacząc
szych oczach przy całkowitym braku
1440, 1461.
się.
reakcji ze strony urzędników. Warto
Przyjrzyjmy się najpierw pierw-
(widać to chociaż by na przykładzie
Po dokładnej analizie każdej z
Przed rokiem 1940 probosz-
tu przyjechać czym prędzej, dopóki
szej wersji nazwy miejscowości. Jak
aktu fundacyjnego konwentu Do-
tych możliwości można stwierdzić,
czem był o. Fedor Czorny, gdy został
samowolni popi nie zniszczą reszty
już była mowa wyżej, w dokumencie
minikanów w Czernelicy z 1661 r.).
że rację ma badacz ukraiński Petro
aresztowany przez NKWD, funkcję
klasztoru, jak zrobili to z gotyckimi
Władysława Jegiełły z 1440 r. Czer-
Natomiast w wieku XVIII spostrze-
Siredżuk, który w szeregu swych
proboszcza ponownie pełnił o. Ry-
sklepieniami w refektarzu i bibliote-
nelica występuje pod nazwą „Czele-
gamy już bardzo rzadkie stosowa-
prac datował pierwszą wzmiankę o
chlicki. Musiał jednak opuścić miej-
ce.
nycze”. Podobne nazwy spotykamy
nie nazwy „Czerlenica” i wyraźne
Czernelicy na 1440 r. Rzeczywiście,
scowość, uciekał wraz z wojskami
Przyszłość zabytku jest zagro-
też w nieco późniejszych dokumen-
dominowanie nazwy „Czernelica”, a
wśród dokumentów Władysława Ja-
niemieckimi i węgierskimi (ci ostatni
żona!
tach, pochodzących z połowy XV w.:
w wieku XIX znana jest już jedynie
giełły znajdujemy jeden, wystawiony
Czerlenycza, Czerlenica, Czerlyeny-
nazwa „Czernelica”, która przetrwa-
7 marca 1440 roku w Krakowie dla
cza, Czerlienycza, Czarlencze. D.
ła do naszych czasów.
Teodoryka Buczackiego, herbu Ab-
Buczko, autor pracy o pochodzeniu
Ten krótki zarys problemu po-
dank. Król Jagiełło obiecał w nim, że
nazw miejscowości na Pokuciu uwa-
kazuje jak wiele zostało jeszcze
na najbliższym sejmie nada Teodory-
żał, że nazwa ta pochodzi od bezi-
niezbadanych kwestii z przeszłości
kowi, w zamian za pobrane od niego
miennej dziś rzeczki, która w średnio-
większych lub mniejszych miejsco-
4 szuby tkane złotem oraz 2 konie,
wieczu nosiła nazwę „Czernelica” lub
wości pokuckich i jakie interesują-
prawo dziedziczne do siedemnastu
„Czerlenica”. Takie wyjaśnienie jest
ce wątki pojawiają się przy próbie
miejscowości na Pokuciu, w tym
słabo uzasadnione, ponieważ w pa-
rzetelnego zbadania omawianego
„Czelenycze”. Zamieszczenie „Cze-
mięci ludowej nie zachowała się żad-
regionu. Analiza źródeł czasem daje
lenycze” wśród innych miejscowości
na wzmianek o istnieniu w okolicy
więcej pytań niż odpowiedzi, jednak
pokuckich, a także późniejsze kilku-
rzeczki o takiej nazwie. Wydaje się,
pozwala na lepsze poznanie historii
krotne wzmiankowanie Czernelicy
że pochodzenia nazwy „Czerlenica”
tych terenów. I właśnie losom Czer-
wśród posiadłości należących do
należy doszukiwać się w staroruskim
nelicy od XV do pierwszej połowy
Buczackich (październik 1454, 1461,
wyrazie „czerleny”, co oznacza „czer-
XVII wieku przyjrzymy się bliżej w
1463, 1465, 1467, 11 V 1469) pozwa-
wony”. Na poparcie takiej tezy można
kolejnym artykule.
la utożsamić „Czelenycze” z „Czerle-
Wnętrze cerkwi z ołtarzami pofranciszkańskimi
przytoczyć fakt, że okolica ta obfituje
nicą”, tj. późniejszą Czernelicą.
kg