22

Okruchy historii

16–29 października 2015 nr 19 (239) * Kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Nadesłano z Krzywego Rogu

Ślad Katynia w Krzywym Rogu

Tragiczna śmierć prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego zmusiła cały

świat by jeszcze raz wspomnieć złowieszczy Katyń – wieś pod rosyjskim Smoleńskiem, któ-

ra stała się symbolem zbrodni stalinowskich przeciw polskim elitom. Tragedia rozegrała się

w 1940 roku, gdy w różnych miejscach ZSRS zginęło ponad 25 tys. polskich jeńców. Histo-

ria istnienia obozu polskich jeńców w Krzywym Rogu do tej pory jest tematem słabo zbada-

nym. Jakie były powody, że jeden z obozów jenieckich dla Polaków zorganizowano właśnie

w mieście Krzywy Róg? I co się z nimi stało? O tym poniżej.

istnienia tego obozu pozwalają ba-

WŁODZIMIERZ DUMAŃSKI

dania Natalii Lebiediewej, znanego

Wskutek agresji na Polskę we

historyka rosyjskiego.

wrześniu 1939 roku, na terenach ob-

Jakie były powody, by jeden z

wodów przyłączonych do ZSRR zna-

obozów jenieckich dla Polaków zor-

lazło się około 300 tysięcy polskich

ganizowano właśnie w mieście Krzy-

żołnierzy i oficerów. Około 170 tys.

wy Róg?

żołnierzy polskich, chcących konty-

W ostatnim kwartale 1939 roku i

nuować walkę z Niemcami, przekro-

pierwszej połowie 1940 roku w Krzy-

czyło granice Litwy, Węgier i Rumu-

wym Rogu zanotowano bardzo niskie

nii. Części z nich udało się dotrzeć

wydobycie rudy. Metalurdzy otrzymy-

na Zachód, do Francji. Około 130

wali takie mizerne partie surowca

tysięcy żołnierzy polskich wykonało

do pieców hutniczych, że musieli

rozkaz swoich dowódców – poddali

trzymać te piece na „małym ogniu” i

się Armii Czerwonej i oddziałom spe-

wytapiać stal z byle czego. Dlatego

cjalnym NKWD. Planując zawczasu

Rada Gospodarcza ZSRS próbowa-

tę „wyzwoleńczą” kampanię, de-

ła poprawić sytuację w tym zagłębiu

partament Ławrentija Berii stworzył

rudy żelaza kosztem „wlania” znacz-

Zarząd ds. Jeńców Wojennych, na

nej części świeżej siły roboczej (na

czele którego stanął starszy major

początku 1940 roku w obozie krzy-

KGB Paweł Soprunienko. Ci, którzy

woroskim było już 6742 więźniów –

według NKWD byli największym

W.D.). Według Tatiany Woronowej,

zagrożeniem dla władzy sowieckiej,

historyka i krajoznawcy, zabiegi te

niebawem znaleźli się na Sołówkach,

były skazane od początku na niepo-

na Syberii, na Łubiance lub w innych

wodzenie. Przy pomocy niewolniczej

sowieckich łagrach i obozach. Jesie-

pracy niedoświadczonych ludzi nie

nią 1939 roku zostały zorganizowa-

można było ruszyć z miejsca takiego

ne trzy główne obozy oficerskie: w

przemysłowego giganta jak Kryw-

Ostaszkowie, Starobielsku i Koziel-

bas. Jednak NKWD oficjalnie oddało

sku. W całym ZSRS powstało około

więźniów do Komisariatu Ludowego

jest bezprawne, zaproponował prze-

W stosunku do Polaków z woje-

liczeniach, były to w tym czasie duże

130 obozów jenieckich, w których

Metalurgii Żelaza (NKCHM). Za każ-

niesienie więźniów na stanowiska ro-

wództw centralnych, których wśród

pieniądze – W.D.).

przetrzymywani byli nie tylko Polacy,

dego więźnia Komisariat otrzymał od

botników cywilnych, przypisanych do

więźniów było około 1700 osób, w

Ale czas płynął, a o uwolnieniu

ale także Ukraińcy, Białorusini, Czesi,

NKWD znaczną sumę.

określonych miejsc pracy, a żołnierzy

Moskwie zapadła specjalna decyzja.

nikt nie wspominał. Choć w krzyworo-

Słowacy, Niemcy i nawet Finowie.

Według wspomnień spisanych

usunąć z budowy, zastępując ich mi-

Wskazywano, że wyjazd do Polski

skim obozie nie było takich doświad-

Na początku października 1939

w połowie lat 90. XX w. przez hono-

licją. Jednak komisarz Beria tych re-

jest obecnie skomplikowany, więc

czonych prawników, jak powiedzmy,

roku według dyrektywy komisarza

rowego obywatela Krzywego Rogu

komendacji Soprunienki nie przyjął.

Polacy będą przebywać w obozie

w obozie starobielskim, którzy od

NKWD Berii „…żołnierzy-jeńców

Iwana Furtę, który za młodych lat

Wydano rozkaz, żeby zaprowadzić

jeszcze przez dłuższy czas, dlatego

razu wskazali podstawę prawną pod

Ukraińców, Białorusinów i innych

pracował w warsztatach mechanicz-

„porządek” w obozach, wykluczyć

„można ich werbować do stałych

„niezrozumiałe działania władz”, ale z

narodowości, dawnych mieszkań-

nych byłej kopalni im. Kaganowicza,

możliwość ucieczki z obozów i za-

miejsc pracy tak samo, jako Ukraiń-

czasem niezgodność tego przetrzy-

ców województw: stanisławowskie-

ców i Białorusinów”.

mywania z prawem międzynarodo-

go, lwowskiego, tarnopolskiego i

W taki sposób, po przyjeździe

wym zauważono i tu. Jak mówi ka-

łuckiego, a także nowogrodzkiego,

do Krzywego Rogu, jeńcy pracowali

zachski historyk Baurzhan Zhanhuttin:

wileńskiego, białostockiego wypusz-

kto jak mógł, ale nie tracili nadziei na

„Pisali ze wszystkich stron. Bowiem

czono do domu. Ale po 10 dniach w

szybki powrót do domu. Zawodowe

kiedy jeńcy wojenni trafili do niewoli,

Moskwie rozmyślono się i wydano

umiejętności nowych „górników” były

nie utracili swojej osobliwej mental-

inny rozkaz: „Z liczby wypuszczo-

zerowe. Nieprzeszkoleni ludzie nie

ności. Jeśli, powiedzmy, takie poję-

nych z Zachodniej Ukrainy i Białorusi

mogli osiągnąć nawet połowy wydaj-

cie jak prawa człowieka w Związku

wybrać dobrze ubranych i fizycznie

ności pracy, tym bardziej nie mogli

Sowieckim było „pustym dźwiękiem”,

zdrowych 1700 ludzi i przygotować

sprostać wymaganiom nieopłacal-

to jeńcy wojenni rozumieli to inaczej”.

ich do wysłania do pracy do Krzywe-

nych przedsiębiorstw. Wprawdzie,

Czy można sobie wyobrazić, żeby w

go Rogu transportem kolejowym 16

jak pisze w swoim opracowaniu dr

Związku Sowieckim jeńcy wojenni-

października. Ochronę wzmocnić”.

Walentyna Porsadanowa, 10-15%

strajkowali? W archiwum zanotowany

W tym samym czasie, jesienią 1939

jeńców już wykonywało normy. Być

jest fakt że „w krzyworoskim obozie

roku zostały zorganizowane obo-

może, informacja ta dotyczy wykwa-

trwa masowe uchylanie się od pracy.

zy, które przyłączono do pewnych

lifikowanych metalurgów, którzy pra-

Z 6927 jeńców wojennych odmawia

przedsiębiorstw. Ogółem w tych obo-

w Krzywym Rogu był nie tylko jeden

pewnić regularną obecność w pracy.

cowali w różnych przedsiębiorstwach

stawienia się do pracy do 2000 osób.

zach przebywało dobrze ponad 20 ty-

obóz. Więźniowie mieszkali tam,

Jednak w styczniu 1940 roku w

miasta, w tym w warsztatach mecha-

W kopalni im. Karola Libknechta (te-

sięcy żołnierzy i podoficerów WP. 14

gdzie pracowali. Nawet teraz w po-

Krzywym Rogu pracowała bodajże

nicznych kopalni im. Kaganowicza.

raz to jest kopalnia „Batkiwszczyna”

tys. z nich pracowało przy budowie

bliżu budynku administracji teraźniej-

tylko połowa polskich jeńców. Do

Jednak w sprawozdaniach tych ludzi

(„Ojczyzna”) – W.D.) było takich 372

strategicznej autostrady Włodzimierz

szej kopalni „Sucha Bałka” – spadko-

tego warto także dodać, że rozumia-

określano jako „Białorusini i Ukraińcy,

osoby. Absolutna większość jeńców

Wołyński (w innych dokumentach to

bierczyni kopalni im. Kaganowicza, a

no nieefektywność pracy przymuso-

którzy chcą pozostać w swoich przed-

wojennych nie stawiała się do pracy.

Nowogród Wołyński – W. D)-Równe –

później kopalni im. XX Zjazdu Partii

wej. Stopniowo przeprowadzano

siębiorstwach”. Tatiana Woronowa

Domagali się przestrzegania ich praw

Dubno - Lwów. A 10300 osób – w ko-

– można zobaczyć pozostałości ba-

więźniów na stanowiska pracowni-

uważa, że jeńcy wojenni zarabiali w

i normalnych warunków pracy.

palniach Donbasu, w Krzywym Rogu

raków polskich żołnierzy.

ków najemnych, którzy pracowali na

kopalniach od 20–30 kopiejek do 40–

Ludzie otwarcie odmówili stawia-

i w przedsiębiorstwach Zaporoża.

Pod koniec listopada 1939 roku

podstawie umowy. Polaków i Ukra-

50 rubli dziennie (po odliczeniu opła-

nia się do pracy, były nawet wypadki

Historia istnienia obozu polskich

wspomniany już kierownik Zarządu

ińców starano się zachęcić pożycz-

ty za utrzymanie). Korzystali z prawa

ucieczki z obozów. Zachowało się

jeńców w Krzywym Rogu do tej pory

ds. Jeńców Wojennych NKWD So-

kami do budowy własnych domów,

do wysyłania przekazów pieniężnych

świadectwo zastępcy kierownika tru-

jest tematem słabo zbadanym. Do-

prunienko, sam już rozumiejąc, że

wydawano im sowieckie paszporty,

dla rodzin (20-30 rubli za dzień pracy,

stu „Leninruda” Medwiedewa, który

wiedzieć się czegokolwiek o historii

utrzymywanie tych ludzi w niewoli

przyłączano do nich rodziny.

które pozostawały po wszystkich od-

oświadczał: „Jeńcy wojenni są dla