21

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 23 maja­15 czerwca 2017 nr 9­10 (277­278)

Z historii kamienieckich dragomanów

Od momentu pojawienia się urzędu tlumaczy języków orientalnych, na stanowisku

tym zaczęli dominować Ormianie ­ zarówno jako tlumacze miejscy we Lwowie, tlu-

macze pograniczni w Kamieńcu Podolskim, czy też na dworze królewskim. Predys-

ponowala ich do tej funkcji powszechna znajomość języka kipczackiego, który byl

lingua franca imperium mongolskiego i Zlotej Ordy, jak i latwość przyswajania so-

bie języków miejscowych w trakcie wędrówek. Te kwalifikacje językowe Ormian wy-

korzystywane byly w Rzeczypospolitej w różnych sytuacjach: jako przewodników

­ ,,przystawów" dodawanych poselstwom wysylano ich po nowiny oraz dla rozpo-

znania sytuacji. Oprócz bieglości językowej równie wielkie znaczenie miala znajo-

mość zwyczajów, orientacja w sytuacji, kontakty prywatne i wrodzony Ormianom

spryt. Za swoje uslugi i zarazem zaslugi tlumacze byli stosownie wynagradzani.

znajdowala się w tak fatalnej sytu-

RENATA KRÓL-MAZUR

acji finansowej, należy wnioskować,

tekst

iż kamienieccy tlumacze nie byli tak

KATARZYNA LOZA

hojnie wynagradzani jak królewscy.

zdjęcia

Wlaśnie w okresie Konfederacji

Lwowskie księgi miejskie prze-

Barskiej najdotkliwiej odczuto brak

chowują treść licznych listów kró-

posiadania na pograniczu odpowied-

lewskich, w których obok slów po-

nio wyksztalconych tlumaczy języka

chwalnych kryją się hojne darowizny,

tureckiego. Kiedy we wrześniu 1768

zabezpieczające rodzinę i starość

r. kasztelan kijowski, nie mogąc zna-

tlumaczy. Pozycja ,,tlumacza języka

leźć tlumacza, który przetlumaczylby

tureckiego Jego Królewskiej Mości"

mu list pisany do niego przez paszę

byla szczytem marzeń dla każdego

chocimskiego, zwrócil się o pomoc do

lwowskiego i kamienieckiego Ormia-

komendanta Jana de Witte, ten nie

nina. Taki tlumacz otrzymywal spe-

mając takiego czlowieka w Kamieńcu

nakazal, aby Turczyna umiejącego

cjalne przywileje i nie ograniczaly go

pisane do Żwańca sprowadzić, a ten

przywileje stanowe.

by tlumaczowi czytal, któryby latwiej

Usytuowanie  Kamieńca  na

na polskie slowa przetlumaczyl.

pograniczu i częsta wymiana kore-

spondencji z komendantem twierdzy

W związku z wymienionymi po-

chocimskiej, stworzyla potrzebę po-

wyżej problemami pojawila się w

siadania w tych obydwu ośrodkach

otoczeniu królewskim idea zalożenia

stalych tlumaczy. Do obowiązków

w Stambule szkoly ksztalcącej przy-

kamienieckiego tlumacza należalo

szlych polskich tlumaczy. Szkola,

Dzielnica ormiańska w Kamieńcu Podolskim

nie tylko nawiązywanie kontaktów

która zaczęla dzialać od 1766 r. byla

z Turcją i utrzymywanie kontaktów

Elżbieta Czerkiesowa podkreśla-

Pichelstein syn oficera austriackie-

Kamieniec byl zawsze silnym

bardziej zakladem naukowym, ale jej

z paszą chocimskim i hospodarem

go i slynnej lekarki, okulistki Reginy

ośrodkiem polskich zainteresowań

jąc, że ,,będąc sprowadzona z kraju

adepci niekoniecznie posiadali takie

orientalnego przed lat trzydzieści

w Jassach, ale również zbieranie

Salomei z Rusieckich (1786­1793).

orientalnych i bardzo wielu jego

umiejętności jakich od nich oczekiwa-

czterema i do obrządku i wiary krajo-

informacji ze strony tureckiej. Zobo-

Prawdopodobnie już po 1793 r. do

obywateli posiadalo podstawowe

no. Jej wychowankowie byli osadzani

wej świątobliwie i dobrowolnie będąc

wiązany byl również slużyć pomocą

Kamieńca przybyl wychowanek szko-

umiejętności poslugiwania się tzw.

jako tlumacze m.in. w Kamieńcu.

nakloniona, teraz po tak dlugim cza-

obywatelom prowadzącym interesy

ly orientalnej w Stambule Marcin Wi-

kaba türkče czyli tureckim językiem

Również obywatele Kamieńca

sie prawie zestarzawszy się w tej for-

na terytorium podleglym Turcji. Jego

lamowski (byl szlachcicem z Podola,

wulgarnym, używanym przez lud-

Podolskiego bardzo byli zaintereso-

tecy, nie mam chleba, a będąc zadlu-

praca nie zawsze nagradzana byla

ność prostą. Tymczasem dokumen-

wani nauczaniem w ich mieście języ-

ty pisane przez dostojników Porty

wdzięcznością. Dowodem na to jest

Otomańskiej pisane byly alfabetem

postawiony w 1793 r. Stanislawowi

Pichelsteinowi zarzut najniegodziw-

arabskim, którego pograniczni Or-

szego szachrowania w interesach

mianie nie znali. Dlatego też ta pod-

pogranicznych. Zadziwiające, iż w

stawowa znajomość tureckiego, jaką

mieście, w którym znaczny procent

dysponowali miejscowi tlumacze, nie

ludności stanowili Ormianie szczy-

wystarczala do slużby dyplomatycz-

cący się slawą, że to wlaśnie z

nej, o czym najlepiej przekonal się

nich pochodzili najslynniejsi polscy

Franciszek Ksawery Branicki, kiedy

dragomani (czyli tlumacze), bywaly

przybyl w 1768 r. na Podole rozpra-

momenty, kiedy nie posiadano wla-

wić się z konfederatami. W liście do

snego, dobrego tlumacza. W takiej

króla Stanislawa Augusta Poniatow-

sytuacji komendant wysylal pisma

skiego z początku października pisal:

do Warszawy, prosząc królewskiego

,,Czerkies pisma tureckiego czytać

tlumacza o pomoc.

nie umie, a do tlumaczenia ich pisma

W XVIII w. funkcję tlumacza po-

trzeba koniecznie swego mieć tluma-

Chaczkar w Kamieńcu Po-

granicznego pelnili w Kamieńcu: Or-

cza". W tej sytuacji przyslano mu z

Ormiańskie plyty nagrobne w Kamieńcu Podolskim

dolskim

mianin Lomaka ­ jak podaje sam An-

Warszawy tlumacza królewskiego

toni Józef Rolle, nazwisko to zostalo

Antoniego Lukasza Cruttę. Obaj

żona, bez męża, bez krewnych, bez

a nie Ormianinem jak twierdzil A. J.

ków wschodnich. W ich imieniu woje-

źle odczytane (od 1717 r. pelnil raczej

tlumacze mieli występować razem,

przeszlej Ojczyzny" powolując się na

Rolle) i pelnil tam wraz z Pichelste-

wództwo podolskie wnioslo w 1776 r.

rolę agenta Augusta II niż oficjalne-

aby się ,,nawzajem pilnowali" ­ nie

dawne zaslugi zmarlego męża prosi-

inem funkcję tlumacza.

prośbę o ustanowienie w Kamieńcu

wiadomo tylko czy mialo to mieć na

go tlumacza), Ormianin Zachariasz

la Sejm Wielki o wyznaczenie dla niej

Za czasów Stanislawa Augusta je-

szkoly języków orientalnych. Komisja

celu sprawdzenie ich umiejętności,

Krzysztofowicz (lata 30.), Ormianin

dożywotniej pensji. Istotne jest, że w

dynie Stanislaw Pichelstein w pelni za-

Edukacji Narodowej przychylila się do

czy też lojalności. Co do umiejętności

Mikolaj Czerkies (już za rządów Au-

kontrakcie majątkowym jaki spisali

slugiwal na miano dragomana. W ka-

tej prośby, jednak projekt nauczania

Czerkiesa zastrzeżenia mial również

gusta III do 22 grudnia 1776 r.), An-

malżonkowie zagwarantowane bylo

mienieckich księgach miejskich okre-

języka tureckiego w Kamieńcu nie zo-

komendant Kamieńca Jan de Witte,

toni Lukasz Krutta, który pochodzil

prawo do wspólnego używania dóbr

ślany jest jako ,,konsyliarz, sekretarz

stal zrealizowany. Prawdopodobnie

który w niespokojnym okresie konfe-

z Albanii (pomagal Czerkiesowi w

zarówno jednej, jak i drugiej strony, z

Najjaśniejszego Króla JMCi Polskiego

przyczyną tego byla niemożność zna-

deracji barskiej zabiegal o to, by mieć

pierwszych latach Konfederacji Bar-

zastrzeżeniem, że po śmierci jedne-

i tlumacz pograniczny województwa

lezienia odpowiedniego kandydata

Cruttę caly czas w Kamieńcu. Mikolaj

skiej), Dederkal, szlachcic z Wolynia

go ze wspólmalżonków jego osobisty

podolskiego". Ze wszystkich piastują-

na stanowisko nauczyciela, jak i nie-

Czerkies sprawowal urząd tlumacza

(od polowy 1777 r. do 1778), Piotr

majątek obejmie drugi, a po śmierci

cych to stanowisko w Kamieńcu byl

dostateczne zainteresowanie szkolą

prawie czterdzieści siedem lat. Trzy-

Giuliani, którego ojciec pochodzil z

tegoż powróci on do spadkobierców

najlepiej wyksztalcony, obeznany ze

Stambulską Stanislawa Augusta Po-

naście lat po jego śmierci, wdowa

Neapolu (1779 do 1785), Stanislaw

pierwszego. Skoro Czerkiesowa

zwyczajami i kulturą Orientu.

niatowskiego.