28

Okruchy historii

23 maja­15 czerwca 2017 nr 9­10 (277­278) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

krzyże pamięci i przyjaźni

Spotkać je można nie tylko na cmentarzach, czy w pobliżu świątyń, ale wszędzie tam, gdzie

osiedlali się Ormianie, znajdując miejsca dla siebie przyjazne ­ tworzyli coś ważnego dla siebie,

swojej rodziny, regionu. Ludzie zamawiali je i ustawiali z różnych powodów: dla upamiętnienia

zwycięstwa nad wrogami, z powodu zalożenia nowej wsi, zakończenia budowy kościola, katedry,

palacu lub mostu, w podzięce za otrzymany nadzial ziemi. Stawaly się też slupami granicznymi

lub oddzielające miedzę. Staly się chaczkary ­ obok architektury, iluminowanych rękopisów

i wlasnego oryginalnego alfabetu ­ najbardziej charakterystycznym elementem ormiańskiej kul-

tury. Korzeniami ormiańskie chaczkary sięgają zamierzchlych czasów. Zachwycają pięknem, a

także bijącą z nich tajemnicą może z racji tego, że znajdujące się na nich napisy mogą odczytać

nie bez trudu tylko Ormianie lub znawcy ich starożytnego języka i alfabetu, który zostal opraco-

wany przez św. Mesropa Masztoca najprawdopodobniej nie później niż w 405 roku.

chaczkarów znajdowalo się w należą-

kamieniarskiej Stanislawa Cekiery w

ZBIGNIEW T. SZMURLO

cym obecnie do Azerbejdżanu Nachi-

Dębniku kolo Krzeszowic) z jasnosza-

Armenia szczyci się mianem

czewaniu, w Starej Dżulfie, ale tam

rego piaskowca i zawiera elementy

pierwszego państwa chrześcijań-

zabytki te są brutalnie niszczone. Nie

ikonograficzne charakterystyczne dla

skiego ­ początki chrześcijaństwa w

pomogly protesty UNESCO i specjal-

sztuki Ormian lwowskich. Chaczkar

Armenii sięgają I wieku, kiedy to w

na debata Parlamentu Europejskiego,

ustawiony w pobliżu kościola św. Mi-

39. roku ­ jak glosi ormiańska trady-

który 16 lutego 2006 roku uchwalil w

kolaja zostal poświęcony 17 kwietnia

cja ­ na ziemie te mieli przybyć Apo-

tej sprawie rezolucję, stanowczo po-

2004 roku przez metropolitę krakow-

stolowie Tadeusz Juda i Batlomiej. W

tępiającą te niszczycielskie dzialania,

skiego kardynala Franciszka Machar-

301 roku Grzegorz Oświeciciel (Gri-

wzywającą wladze Azerbejdżanu do

skiego, który od samego początku ak-

gor Lusaworicz / Gregorius Illumina-

poszanowania dziedzictwa kultural-

tywnie wspieral ideę jego ustawienia.

tor) dokonal chrztu Armenii, a kilka-

nego Ormian. Jeszcze kilkanaście lat

Za odwagę i niezlomność w sprawie

naście lat później ­ prawdopodobnie

temu bylo tam ponad 10 tys. krzyżo-

krakowskiego chaczkaru Kardynal

w 314 r. ­ dzięki decyzji króla Trdata

wych plyt.

Franciszek Macharski 26 stycznia

III chrześcijaństwo zostalo uznane za

Chaczkary ustawiano także na

2005 roku zostal uhonorowany me-

religię państwową w granicach jego

dawnych ziemiach Rzeczypospoli-

dalem Mechitara Gosza. Wysokie

królestwa.

tej ­ wokól ormiańskiej katedry we

ormiańskie odznaczenie państwowe

Typowy ormiański chaczkar jest

Lwowie i prawdopodobnie w Kamień-

wręczyl mu przebywający z oficjalną

kamienną plytą o ksztalcie prosto-

cu Podolskim. W tym miejscu należy

wizytą w Polsce ówczesny premier

kąta z wyrytym w centralnej części

przypomnieć, iż Ormianie wnieśli wy-

Armenii Andranik Markarian. Pod-

krzyżem, który często bywa ,,ople-

raźny i trwaly wklad w polską kulturę,

czas uroczystości poświęcenia zna-

ciony wymyślnymi splotami, przywo-

zadomowili się na jej wschodnich

na krakowska aktorka Anna Dymna,

dzącymi na myśl urartyjskie ,,drzewo

rubieżach, a miejscem szczególnym

mająca po prababce ormiańskie ko-

życia" o krętych konarach, kwiatach

dla Ormian i Polaków od dawna jest

rzenie, odczytala modlitwę świętego

i bujnym listowiu. Na kamieniach na-

wielokulturowy Lwów.

Jana Pawla II za Ormian. Ustawie-

grobnych spotkać można wizerunki

Ormiańskie chaczkary wspólcze-

nie chaczkaru w Krakowie spotkalo

ptaków i zwierząt oraz postaci Chry-

śnie można znaleźć w różnych miej-

się z protestami, a nawet jawnymi

stusa, Maryi z Dzieciątkiem, aniolów

scach na świecie, szczególnie tam,

naciskami ze strony przedstawicieli

i świętych. Chaczkary są określane

gdzie aktywnie dzialają przedstawi-

tureckiej ambasady w Warszawie,

jako kamienne krzyżowe plyty roz-

ciele ormiańskiej emigracji. Jest to

którzy za wszelką cenę nie chcieli

kwitle ­ glównym ich elementem iko-

także nowe, wprowadzone zaledwie

dopuścić do ustawienia chaczkaru z

Ormiański chaczkar w Elblągu

nograficznym jest wizerunek krzyża

kilkanaście lat temu, zjawisko w prze-

zaplanowanymi napisami, mówiący-

dniku Ilustrowanym". Przed wojną

kaniach, na ulicach, po więzieniach.

rozkwitlego, gdyż zgodnie z ormiań-

strzeni publicznej na terenie Polski.

mi o ludobójstwie i wymordowaniu

powieść zostala przetlumaczona na

Malych chlopców spędzali na rynki

ską tradycją, krzyż, na którym skonal

Ustawiane w pierwszej dekadzie XXI

przedstawicieli narodu ormiańskiego

język francuski i dopiero w 2014 roku

miast i zarzynali siekierami i nożami,

Chrystus, oplotly pędy kwitnących

wieku w polskiej przestrzeni publicz-

w Turcji. Niezbyt chlubnie zapisali się

na język angielski.

a za kordonem policji wyly z męki

roślin.

nej kamienne plyty krzyżowe mają

także polscy urzędnicy, którzy ulegli

W Polsce najwcześniej ormiański

i szalaly ich matki. Cale miasta ar-

W ciągu wieków w Armenii wyko-

upamiętnić i na trwale wpisać sym-

w pewien sposób presji tureckich

krzyż wotywny zostal ustawiony z Kra-

meńskie, cale wojska widm, cale za-

nano kilkadziesiąt tysięcy chaczka-

bol ormiańskiego krzyża jako znak

dyplomatów: Ministerstwo Spraw Za-

kowie, z inicjatywy środowiska ormiań-

stępy mających umrzeć gnano przez

rów. Trudno jest znaleźć wśród tych,

martyrologii Ormian, ich nadludzkiego

granicznych, kierowane przez Wlo-

bagna i pustynie szlakami, wzdluż

których gnily trupy tych, którzy poszli

dawniej. Idąc, umierali z glodu i zara-

zy ­ mężczyźni, kobiety i male dzieci.

Zatrzymywali się na odpoczynki na

cmentarzach, w truciźnie zaledwie

przysypanych ziemią cial. I znowu

szli dalej, a w trawie między grobami

zostawali umierający na tyfus i chole-

rę, do których kordon bronil dostępu

amerykańskim i szwajcarskim sa-

nitariuszom. W pobliżu miast nawet

widzialo się często po ziemi to jakąś

rękę, to ogryzione kości, to kawalki

gnijącego mięsa ludzkiego, z plyt-

kich, zbiorowych grobów wywleczone

Poświęcenie chaczkaru w Gdańsku

przez psy. Wody Eufratu byly zatrute,

które przetrwaly, dwa jednakowe.

cierpienia, jako narodu, poddawa-

cuchnące od trupów ­ napisala jako

Kościól ormiańskokatolicki pw. św. Grzegorza Odnowicie-

Wszystkie zachwycają pięknem, mi-

nego prześladowaniom, upamiętnić

jedna z pierwszych w Europie Zofia

la w Gliwicach

sternością wykonania w większości

ofiary pierwszego w dziejach XX wie-

Nalkowska w powstalym w 1926

przez  nieznanych,  bezimiennych

ku ludobójstwa, dokonanego przez

skiego, skupionego wokól Ormiań-

roku utworze ­ ,,Choucas. Powieść

dzimierza Cimoszewicza, usilowalo

mistrzów. Największe skupisko ka-

Turków w latach 1915-1922. Zginęlo

skiego Towarzystwa Kulturalnego.

internacjonalna". Książka ukazala się

wywierać presje na polskich urzędni-

miennych plyt krzyżowych na terenie

wtedy ponad póltora miliona Ormian

Chaczkar krakowski, wedlug projektu

drukiem w 1927 roku w Warszawie, a

ków państwowych i samorządowych,

Armenii znajduje się w miejscowości

spośród dwóch i pól miliona zamiesz-

architekta Jacka Chrząszczewskiego,

w 1937 roku we Lwowie. Wcześniej

żeby nie brali udzialu w uroczysto-

Noraduz, nad jeziorem Sewan. O wie-

kujących wówczas imperium osmań-

zostal wykonany przez kamieniarzy

duże jej fragmenty byly drukowane

ściach odslonięcia krakowskiego

le większe cmentarzysko ormiańskich

skie. ,,Turcy mordowali ich w miesz-

polskich (powstal w slynnej pracowni

w odcinkach w warszawskim ,,Tygo-

chaczkaru.