img
36
Okruchy historii
23 maja­15 czerwca 2017 nr 9­10 (277­278) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com
Ormiańskie groby na Cmentarzu Lyczakowskim  (cz. I)
Z czasów osiedlenia się Ormian we Lwowie, zmarlych chowano tradycyjnie na cmentarzach przy-
kościelnych. Liczne wzmianki o grobach ormiańskich są w kronikach i księgach parafialnych.
Cmentarze ormiańskie istnialy przy katedrze oraz przy kościolach św. Anny, św. Jakuba
i św. Krzyża. W końcu XVIII wieku wladze austriackie konsekwentnie prowadzily akcję zamknięcia
wszystkich cmentarzy przykościelnych i organizacji poza murami miejskimi. Jednym z pierwszych
nagrobków na Cmentarzu Lyczakowskim byla plyta polożona w roku 1789 na grobie Magdaleny
Dumskiej. Znaczna część grobów rodzin ormiańskich na Cmentarzu Lyczakowskim znajduje się
niedaleko siebie, w sąsiedztwie grobów arcybiskupów i kaplicy sióstr benedyktynek. W starej czę-
ści cmentarza zachowalo się kilka grobów ormiańskich z początku XIX wieku. Na niektórych usta-
wiono zabytkowe pomniki o wysokiej wartości artystycznej. Niestety, w drugiej polowie XIX wieku
wiele grobów z pierwszego okresu istnienia Cmentarza Lyczakowskiego zostalo przekopanych,
zaś cenne pomniki rozebrano bez poszanowania ich wartości artystycznej i spisano na budulec.
Z tego powodu zagubione zostaly miejsca pochówków nawet osób zaslużonych.
na Cmentarz za św. Piotrem [czyli
JURIJ SMIRNOW
Lyczakowski] z tą procesją, z jaką
tekst i zdjęcia
dnia poprzedzającego bylo wniesione
do kościola, z tą tylko różnicą, że
Najdawniejsze pochówki
księża-biskupi tylko do Bernardynów
ormiańskie
Cmentarz katedralny zajmowal
pontyfikalnie asystowali, a stamtąd
dziedzińce obok świątyni ­ poludnio-
wsiedli do powozów i jechali za cialem,
wy i pólnocny. Księży, dostojników
gdzie przy spuszczaniu ciala do grobu
kościelnych i ,,starszych nacji ormiań-
X. Kicki Arcybiskup zwykle odprawil
skiej" chowano w podziemiach katedry
nabożeństwo. Dnia 5 celebrowal X.
i pod krużgankiem poludniowym.
Kicki Arcybiskup, dnia 6 X. Angellowicz
Najdawniejsze, poziomowo polożone
Biskup, a dnia 7 ­ Symonowicz, oficyal
plyty grobowe pochodzą z XIV­XV
lwowski ormiański".
wieku. Na plytach umieszczono na-
Nie mniej uroczyście 8 grudnia
pisy w języku ormiańskim i tarcze z
1858 roku chowano arcybiskupa
monogramem lub gmerkiem miesz-
Samuela Cyryla Stefanowicza, który
czańskim. Na plytach z XV­XVIII wie-
zmarl w wieku 104 lat. Pochowano
ku napisy wykonano już w językach
go przy glównej alei na Cmentarzu
lacińskim lub polskim. W testamencie
Lyczakowskim.
spisanym w 1639 roku lwowski bu-
downiczy i rzeźbiarz Wojciech (Albert)
Nagrobki ormiańskie
Kielar stwierdzil, że wykonal ze swoimi
jako dziela sztuki
uczniami ,,grobowców siedemdziesiąt
Na grobie powszechnie szano-
i jeden przed bialym ormiańskim
wanego arcybiskupa Stefanowicza
kościolem..." Abp Mikolaj Torosowicz
wzniesiono okazaly, neogotycki na-
zapisal w testamencie, że dla siebie
grobek w ksztalcie sarkofagu, na
i swoich następców pod oltarzem
którym umieszczono naturalnych
brackim Matki Boskiej Niepokalanie
rozmiarów leżącą postać metropolity
Mogily arcybiskupów ormiańskich na Cmentarzu Lyczakowskim
Poczętej, znajdującym się obok po-
w stroju pontyfikalnym. Sarkofag wień-
Dziś nie możemy już odnaleźć grobów
mnika patriarchy Stefana, wybudowal
czy kamienny baldachim ozdobiony
cmentarze, mianowicie Lyczakowski,
nocy przyjąwszy sakrament Oleju św.
arcybiskupów ormiańskich Jakuba
w podziemiach katedry grobowiec,
wielkimi kwiatonami i strzelistymi
Gródecki, Żólkiewski i Stryjski. Ostatni
przeniósl się do wieczności. Eksporta-
Waleriana Tumanowicza (zmarl w
gdzie też zostal pochowany w roku
pinaklami. Pomnik zostal wykonany
pogrzeb na cmentarzu przy katedrze
cja nastąpila dnia 4 września wieczo-
1798 r.), Jana Jakuba Szymonowicza
1681. O grobowiec dla siebie staraly
w firmie kamieniarskiej Leopolda
ormiańskiej odbyl się w 1785, kiedy
rem. Procesya ta odprawila się przez
(zmarl w 1861 r.) i Kajetana Augustyna
się bardzo też mniszki-benedyktynki.
Schimsera okolo roku 1859 przez
pochowano zmarlego 29 kwietnia
rynek. Exportowal X. Kicki Arcybiskup
Warteresiewicza (zmarl w 1831 r.).
Jak podaje ks. Sadok Barącz, w
rzeźbiarza lwowskiego Pawla Eute-
księdza Gabriela Kasprowicza. Do
lwowski, X. Angellowicz Biskup prze-
1702 roku bp Bogdan Nersesowicz
lego. Ten romantyczny pomnik zostal
dziś zachowala się tablica ku jego
myski obrządku gr.-kat. Asystowali do
wystawil dla nich ,,naprzeciwko furty
zainspirowany zapewne wawelskim
pamięci, wykonana z czarnego mar-
tej procesyi kapitula lacińska i ruska,
Ormiańskie pogrzeby
Zachowaly się natomiast w prasie
zakonnej grobek szczuply, jednak
grobowcem króla Kazimierza Wiel-
muru z dlugą inskrypcją lacińską.
kanonicy i duchowieństwo ormiańskie,
lwowskiej i wspomnieniach ówcze-
murowany, brakiem którego Panny
kiego. Wysoki poziom artystyczny ele-
Jednym z pierwszych nagrobków
seminarium lacińskie i ruskie, cztery
snych mieszkańców miasta opisy ich
trapily się". Tenże kronikarz opisuje,
mentów architektonicznych nagrobka
na Cmentarzu Lyczakowskim byla
zakony, municypalność w swoich
pogrzebów. Wedlug tradycji, ceremo-
że na cmentarzu katedralnym znaj-
abpa Stefanowicza wskazuje na
plyta polożona w roku 1789 na grobie
mundurach, mieszczanie, magistrat
nia wyglądala niezwykle uroczyście,
dowaly się groby znanych rodzin
wspólprace Eutelego z jakimś archi-
Magdaleny Dumskiej. Niezwyklym jest
i konsyliarze różnych departamentów.
brali w niej udzial hierarchowie i wierni
Ormian lwowskich Augustynowi-
tektem. Wedlug Jurija Biriulowa, tym
jednak fakt, że plyta ta zostala wyko-
Panienki ze szkoly normalnej ormiań-
wszystkich trzech obrządków katolic-
czów, Abrahamowiczów, Bogdanowi-
architektem mógl być Wincenty Raw-
rzystana dwukrotnie, na dwóch róż-
skiej i siostry milosierdzia ze swemi
kich. Ze swojej strony, rząd austriacki
czów, Bernatowiczów, Czukiewiczów,
ski-senior. Bardzo uszkodzony przez
nych grobach. Na jej odwrotnej stronie
panienkami. Wszyscy ci asystenci
wprowadzal bardzo gorliwie zmiany
Dorogjowiczów, Faruchowiczów,
czas i ludzi pomnik abpa Stefanowicza
zachowal się ormiański napis i tarcza
stali w porządku z świecą w ręku za-
w samym rytuale grzebania. W calej
Jurkewiczów, Izarowiczów, Manczu-
zostal rzetelnie odnowiony w 2008
z gmerkiem, pochodzące z 1675 roku.
paloną. Prosesya ruszyla w lewą rękę
monarchii bowiem podjęto agitację
kiewiczów, Muratowiczów, Mikolajewi-
roku przez grupę polsko-ukraińskich
Podczas prac konserwatorskim w 2010
w górę, przechodzila kolo kamienicy
przeciw wystawności pogrzebów.
czów, Nikorowiczów, Piramowiczów,
konserwatorów pod kierownictwem
roku odnaleziono jeszcze pięć XVII-
Jaśkiewiczowskiej, cesarskiej apteki,
Rozporządzenie austriackie z 27
Steckiewiczów, Szymonowiczów,
prof. Janusza Smazy z Warszawy,
wiecznych nagrobków ormiańskich.
kamienicy Noclowskiej, odwachu,
września 1787 roku postulowalo, by
Torosowiczów, Ubalewiczów i innych.
przy wsparciu finansowym Fundacji
Zachowal się w dobrym stanie pomnik
Arcybiskupiej, Ziętkiewiczowskiej ku
przed pogrzebem cialo do kościola
Niektóre epitafia i plyty grobowe do
,,Pomoc Polakom na Wschodzie".
na grobie Ormianki Rozalii Wartanowi-
katedrze, stamtąd kolo Solskiego,
farnego dostarczyć, a stamtąd ,,bez
dziś znajdują się na katedralnych
Następca S. C. Stefanowicza,
czówny, zmarlej w 1799 roku. Pomnik
Wilczka w Krakowską ulicę kolo
okazalości na wozie żalobnym na
podwórkach. Są wśród nich epitafia
arcybiskup Grzegorz Michal Szymo-
sklada się z plyty ustawionej pionowo
Skrochowskiego do kościola, a tak
cmentarz przewieźć". Autor jednej
rodziny Augustynowiczów: Rypsymy
nowicz rządzil archidiecezją w latach
i postaci zmarlej dziewczyny, ubranej
byla liczna, że gdy cialo wynoszono
polemicznej broszurki zapytal: ,,Cóż
zmarlej w 1730 r., Lazarza Tobiasza
1859­1875 i zmarl 14 czerwca 1875
w typowy strój ormiańskiej kobiety z
z domu, początek już wchodzil do
się to na świecie do dobrego imienia
zmarlego w 1659 r., Marianny zmarlej
r. Na jego grobie na Cmentarzu Ly-
końca XVIII wieku ­ częścią stroju byly
kościola, a czas byl cichy i świece
osobie jakiej przyczyniać ma, że na
w 1708 r.
czakowskim na zamówienie kapituly
między innymi szarawary. Typ twarzy
wszystkie palily się, czynilo to widok
kilku wieżach we dzwony biją, że tlum
W końcu XVIII wieku wladze au-
ormiańskiej wzniesiony zostal okazaly
wschodni, typowo ormiański. Na plycie
przyjemniejszy i najwspanialszy, że
bialych, burych i srokatych mnichów
striackie konsekwentnie prowadzily ak-
pomnik dluta znanego rzeźbiarza
zachowal się ornament roślinny i napis
byl w opinii powszechnej miany za
w trumny dybie...". Dlatego okazale
cję zamknięcia wszystkich cmentarzy
Juliana Markowskiego. Pomnik arcybi-
w języku polskim.
świętego, wielu przy odwiedzaniu
pogrzeby organizowane w tradycji
przykościelnych i organizacji nowych
skupa uchodzil i, pomimo poważnego
Niestety, już w drugiej polowie
ciala nogi jego calowalo, a niektórzy
staropolskiej byly też znakiem protestu
poza murami miejskimi. 11 grudnia
uszkodzenia, nadal uchodzi za jeden
XIX wieku wiele grobów z pierwszego
przez niego do Boga modlitwy swoje
przeciw wladzom zaborczym i germa-
1783 roku z wiedeńskiej kancelarii
z najladniejszych na cmentarzu. Na-
okresu istnienia Cmentarza Lycza-
zanosili. Ta opinia świętobliwości
nizacji kraju. Oto relacja ks. Sadoka
nadwornej wyszedl odpowiedni dekret
grobek sklada się z dwustopniowej
kowskiego zostalo przekopanych,
sprawila,wszyscy garnęli się na
Barącza o pogrzebie abpa Jakuba
cesarski. Lecz we Lwowie magistrat
podstawy oraz ustawionej na niej
zaś cenne pomniki rozebrano bez
exportacyę, na rynku prócz tego bylo
Waleriana Tumanowicza: ,,X. Jakób
nie spieszyl się z wykonaniem tego
kapliczki zamkniętej ostrolukowo.
poszanowania ich wartości arty-
ludzi do kilka tysięcy, jak w czasie
Tumanowicz, arcybiskup ormiański...
dekretu i zmarlych chowano nadal na
Postać kaplana siedzącego w niszy
stycznej i spisano na budulec. Z tego
procesji Bożego Ciala. Exekwie
po piętnastogodzinnej chorobie dnia 2
cmentarzach przykościelnych. Dopiero
w szczególowo oddanych szatach
powodu zagubione zostaly miejsca
odprawily się przez trzy dni tj. 5, 6
września, o godzinie pierwszej po pól-
w 1786 r. zorganizowano cztery nowe
pontyfikalnych zostala wyrzeźbiona
pochówków nawet osób zaslużonych.
i 7 września; cialo bylo exportowane