38

Okruchy historii

23 maja­15 czerwca 2017 nr 9­10 (277­278) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Tam są tylko umarli

świeżością i porządkiem. Równe rzę-

stusem króla Tigranesa II Wielkiego,

dy blyszczących od grubej warstwy

który w tych okolicach zalożyl stolicę

lakieru law zwracają się w stronę

swojego imperium.

zdobionego oltarza z obrazem Maryi,

- Nie możemy się nawet porozu-

trzymającej na rękach Dzieciątko.

mieć, w jakiej krainie żyjemy. Dla Tur-

TOMASZ GRZYWACZEWSKI

Podloga jest solidnie zamieciona, a

ków jesteśmy we wschodniej Turcji,

tekst i zdjęcia

wsparty na lukach drewniany strop

dla Kurdów w tureckim Kurdystanie,

Szczelina byla niepozorna. W

trzyma się w doskonalym stanie.

a dla Ormian ­ w zachodniej Armenii

zasadzie zupelnie niewidoczna w

- W 2009 r. byly tutaj tylko te ko-

­ wzdycha Türker.

przytlaczającej szaroburowatości oko-

lumny ­ Gafur opiera się o ścianę.

Przez deptak powoli toczy się

licznych wzgórz. Ginęla w porytym

­ Kościól znajdowal się w calkowitej

silnie opancerzony policyjny samo-

wąwozami krajobrazie wschodnich

ruinie. Dach nie tyle nawet dziurawy,

chód terenowy. Z malutkiego okien-

rubieży Anatolii. Nad nią lopotala

co calkowicie zniszczony, ściany i

ka w wieżyczce wystaje obiektyw

turecka flaga. Bialy pólksiężyc przy-

oltarz brudny, oblupany, posadzka

kamery systematycznie rejestrującej

ozdabial zadbany budynek szkoly w

zasypana śmieciami. Dramat. Posta-

wszystko co dzieje się dokola. Lu-

miasteczku Çüngüş. Mężczyzna o

nowiliśmy, że trzeba przywrócić mu

dzie odsuwają się na boki. Niektórzy

siwych wlosach i czarnych krzacza-

dawny blask. Po kilku latach dopię-

patrzą zlowrogo, większość pochy-

stych wąsach ostrożnie stąpal po

liśmy swego. Zalożyliśmy fundację,

la glowy przemykając w milczeniu.

oblych, kruszących się kamieniach

pozyskaliśmy pieniądze od ormiań-

Pojazd przejeżdża przez pasaż,

prowadzących w dól parowu. Jego

skiej diaspory i przy wsparciu wladz

ale nie zaglębia się w odchodzący

ręki uczepil się maly chlopczyk w

miejskich kontrolowanych przez pro-

od niego labirynt uliczek. Kilkaset

kolorowym, welnianym bezrękawni-

kurdyjską partię Ludową Partię De-

metrów dalej, obok zarządzanego

ku. Dziecko ciągnęlo dloń opiekuna

mokratyczną (HDP) rozpoczęliśmy

przez Gafura kościola, wąską alej-

próbując zmusić go do biegu.

remont. Magistrat pokryl ok. 30%

kę przecina barykada zbudowana

- Szybciej, dziadku, szybciej ­

kosztów renowacji. Rocznie przyjeż-

z worków z piaskiem i wyrwanej

malec wyrywa się do przodu.

dżają do nas tysiące zwiedzających

kostki brukowej. Przez wąski otwór

- Powoli, powoli kochanie. Tam

z calego świata. Ale najważniejsze,

wychyla się lufa amerykańskiego

jest bardzo niebezpiecznie. Można

że to pierwsze miejsce w Turcji, w

M16. Nad zaporą umieszczono cha-

Dziadek z wnuczkiem idą w stronę szczeliny Doudan

wpaść do środka i się zabić ­ dzia-

którym regularnie odprawiane są or-

rakterystyczną bialą maskę Guya

dek byl nieugięty, mocno przytrzymy-

- Oni... My, wiemy że jesteśmy

wspólnie docierają na ląkę pokrytą

miańskie nabożeństwa.

Fawkesa z czarną spiczastą bródką

wal niesfornego wnuczka.

przeklęci. Wpychani do przepaści

zwiędlą jesienną trawą. Wyprostowa-

Kościól leży w dzielnicy Sur,

i zawiniętym do góry wąsikiem. Kur-

Na dnie jaru nagle szczelina się

nieszczęśnicy przed śmiercią rzucili

ny, patrzy na mnie czekając aż dolą-

starym mieście Diyarbakir otoczo-

dyjscy Anonymous. Za fortyfikacją

otworzyla. Wrzynala się glęboko jak

klątwę na naszych pradziadów i ta

czę. Móglby wziąć sztalugi, farby,

nym potężnymi bazaltowymi mura-

rozciąga się strefa zajmowana przez

pęknięcie w skorupie ziemskiej pro-

klątwa ciągnie się przez pokolenia aż

pędzel i zacząć malować. Wyszedlby

mi obronnymi, pamiętającymi czasy

jednostki samoobrony. Ściany ka-

mu Triumf śmierci Bruegla albo Sąd

wadzące do wnętrza ziemi. Miala

do naszych czasów. Nasi przodkowie

rzymskiego cesarza Konstancjusza

mienic pokrywają napisane sprayem

Ostateczny Boscha.

kilkadziesiąt metrów dlugości i rap-

bestialsko mordowali z najniższych

II. Z blanków rozciąga się wspanialy

napisy. ,,PKK" walcząca z Turkami od

tem kilka metrów szerokości. Jej

- Nikt nie chce mówić o tym, co

pobudek. Chciwości albo religijnego

widok na niebieską wstęgę Tygrysu,

lat 70 Partia Pracujących Kurdysta-

dno ginęlo w ciemnościach. Ściany

się tutaj wydarzylo. W Turcji rzeź

zaślepienia. Ormianie zawsze two-

użyźniającego surowe ziemie po-

nu. ,,APO", czyli ,,wujek" jak potocz-

byly nierówne, pelne wystających

Ormian to temat tabu. Za nazywanie

rzyli zamożniejszą warstwę spolecz-

ludniowej Anatolii. Od bramy Dağ

nie nazywa się Abdullaha Öcalana,

pólek i ostrych garbów. Mężczyzna

jej ludobójstwem można trafić przed

ną. Byli kupcami i rzemieślnikami,

Kapi szeroki deptak wdziera się w

legendarnego przywódcę PKK od lat

wrzucil do środka kamień. Uważnie

sąd. Mnie spotykają szykany za to, że

bogatymi rolnikami. A Kurdowie paśli

ich obręb, porzucając nowoczesną

przetrzymywanego w tureckim wię-

nasluchiwaliśmy odglosu uderzenia

próbuję przypominać o masakrze w

owce klepiąc bidę z nędzą. Kiedy pa-

turecką metropolię i powoli zaglę-

zieniu. ,,YDG-H" Ruch Patriotycznej

ale nic takiego nie nastąpilo.

Çüngüş. Mialem warsztat, ale zaczę-

dlo haslo do rzezi, to bylo jasne, że

biając w labirynt wąskich uliczek. Z

Mlodzieży Rewolucyjnej ­ powstala

- Nikt nie wie jak glęboka jest

to rozpuszczać różne plotki na mój te-

mordercy się oblowią. Przejmą ich

jednej strony wyrastają ekskluzywne

w 2013 r. miejska partyzantka wspól-

rozpadlina. Podobno jakiś czas temu

mat, zniechęcać do korzystania z mo-

kosztowności, ziemię, domy. Zabiorą

kawiarenki, urządzone w dawnym

pracuje z PKK. Niektóre z hasel pró-

grupa speleologów zorganizowala

im żony i córki. Tylko te mlode i lad-

ich uslug. Zbankrutowalem. Jestem

karawanseraju. Na ustawionym przy

bowano zamalować, ale litery przebi-

ekspedycję do jej wnętrza. Zeszli na

ne, bo brzydkie i stare byly zarzynane

na podwójnym celowniku. Nie dość,

wejściu straganie handlarz pamiątek

jają spod warstw nowej farby.

kilkadziesiąt metrów ale gwaltownie

tak samo jak mężczyźni. Imamowie

że Kurd, to jeszcze zajmujący się or-

próbuję za wszelką cenę sprzedać

- Nie jesteśmy partyzantami tylko

zaczęlo brakować tlenu a może po-

zwyklymi mieszkańcami tego mia-

jawily się jakieś trujące gazy. Musieli

sta. Chwyciliśmy za broń, bo tylko

zawrócić ­ zaczyna opowiadać ­ Nie

tak możemy bronić swoich domów

wiem po co to robić skoro i tak do-

i bliskich przed turecką policją oraz

skonale wiadomo co znajdziemy na

wojskiem ­ opowiada mlody chlo-

dnie. Setki, tysiące kości. Szczelina

pak ukrywający twarz za szczelnie

Doudan to jeden wielki grobowiec.

naciągniętą chustą. Studiowal na

Wiosna 1915 roku. Początek lu-

wydziale lekarskim, ale rzucil naukę,

dobójstwa Ormian. Tureckie wojsko w

gdy jego przyjaciela zamordowano

planowy i systematyczny sposób prze-

przed wejściem do wlasnego domu.

prowadza akcję eksterminacji chrze-

Nerwowym ruchem pokazuje pla-

ścijańskich mieszkańców Imperium

my krwi zaschniętej na ścianie klatki

Osmańskiego. Żolnierze nie dzialają

schodowej prowadzącej w gląb ka-

jednak sami. Do wykonania zbrodni-

mienicy. ­ Zostal ciężko postrzelony,

czego planu wykorzystują miejscową

ale próbowal jeszcze schować się w

ludność, żyjącą od wieków drzwi w

rodzinnym mieszkaniu ­ cedzi przez

drzwi z mordowanymi ­ Kurdów.

zęby. Chlopak mówi dużo o brater-

- Jestem Kurdem i wiem, że moi

stwie, walce o wolność, równości plci.

przodkowie mieli ręce unurzane we

Tak samo myślą jego kumple. Żadni z

krwi ­ mój przewodnik zakrywa rę-

nich zaprawieni w bojach partyzanci.

kami uszy dziecka. ­ Na początku

Zwykli mlodzi ludzie. Jeden wydziera-

w centrum Çüngüş zebrali Ormian z

ny ziomek z ,,ośki", a drugi przystoj-

Kościól św. Grzegorza w Diyarbakir

okolicznych wiosek. Mieli ich wywieźć

niak, który zostawil niedawno fuchę w

miańską przeszlością. A ona spadla

magnesy z wizerunkiem miasta, pla-

obiecywali w meczetach, że za jed-

transportem na poludnie w stronę Pu-

hotelu, ale wciąż lubi sluchać techno.

na mnie zupelnie przypadkiem. Moja

katy z Che Guevarą albo arafatki w

nego zabitego chrześcijanina trafi się

styni Syryjskiej. Ale potem zmieniono

Ich koleżanki też potrafią strzelać.

żona jest wnuczką kobiety ocalalej z

zielono-żólto-czerwonych  barwach

z miejsca do nieba. Podsycili w nas

plany, zaprowadzono przerażonych

Równouprawnienie kobiet to jeden z

pogromu. Sofija przeżyla tylko dlate-

Kurdystanu. Interes idzie mu kiep-

nienawiść a my zaślepieni chciwością

ludzi do tego wąwozu i zabijano. Pod-

glównych postulatów kurdyjskiej opo-

go, że byla wyjątkowo piękna i któryś

sko. W tym roku turystów jest jak na

i uludą raju, jak skończeni glupcy,

rzynano gardla a trupy wrzucano do

zycji i dlatego wśród bojowników nie

z siepaczy wziąl ją dla siebie. Podob-

lekarstwo i to pomimo, że naprze-

poszliśmy zabijać. Niedlugo potem

czeluści. Niektórych strącano kiedy

brakuje dziewcząt. ­ One walczą, a

no ze szczeliny wydostala się jedna

ciwko, po drugiej stronie ulicy, pysz-

Turcy sami zaczęli nas mordować i

jeszcze żyli, inni w przyplywie szaleń-

ich matki wspólnie przygotowują je-

osoba, która uderzyla o stos trupów

ni się jedno z najświętszych miejsc

mordują do dzisiaj ­ ciężko wzdycha.

stwa sami skakali w otchlań. I tak po

dzenie dla nas wszystkich. Jesteśmy

leżących na skalnej póleczce. Ale na

Islamu ­ Wielki Meczet inspirowany

W nieformalnej stolicy tureckiego

kolei wymordowano dziesięć tysięcy

jednością. Model solidaryzmu spo-

górze oprawcy zostawili wartowników

meczetem Umajjadów w Damasz-

Kurdystanu mieście Diyarbakir Gafur

istnień.

lecznego sprawdza się wlaśnie na

i oni natychmiast ją dobili ­ Recai Altay

ku. Skomplikowaną historię tego

Türker uśmiecha się pogodnie spo-

- Nikt nie powinien tam schodzić.

naszych oczach w syryjskiej Rożawie

kręci glową. Wokól nas przepychają

regionu widać choćby w nazwach

glądając na szare kamienne bloki for-

Tam są tylko umarli ­ mężczyzna

­ z entuzjazmem w oczach przekonu-

się dolmusze, tureckie minibusy. Sto-

geograficznych. O tym mieście Turcy

mujące portal nad glównym wejściem

odwraca się plecami do rozpadliny

je niedoszly student medycyny.

imy na tętniącej życiem ulicy, gdzie

mówią Diyarbakir, Kurdowie Amed, a

do kościola św. Grzegorza. W środku

i powoli wspina w stronę krawędzi

Domy otaczające kościól po-

malutki dworzec autobusowy miękko

z kolei Ormianie używają określenie

panuje przyjemny chlód. Ta jedna z

jaru. Ze smutnym uśmiechem bierze

orane są dziurami po karabinowych

splata się z targowiskiem. Kurd wolal

Tigranakert od imienia panującego

największych chrześcijańskich świą-

na ręce wnuczka ślizgającego się

kulach. Latem na ulicy doszlo do

nie spotykać się w domu.

w pierwszym stuleciu przed Chry-

tyń na Bliskim Wschodzie pachnie

na stromych kamieniach. Po chwili

potężnej eksplozji i świątynia zostala