39

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 23 maja­15 czerwca 2017 nr 9­10 (277­278)

Polski Ormianin z Szanghaju

tymczasowo zamknięta. W polowie

sieli przejść na islam, żeby ratować

listopada 2015 r. Sur dopiero przygo-

swoje życie. Zgodnie z naszymi sza-

towywalo się do tureckiej ofensywy

cunkami, to od czterech do pięciu

Oprócz starej, po wielokroć zaslużonej dla Rzeczypospolitej, diaspory

mającej przynieść zniszczenia na

milionów osób zamieszkujących na

ogromną skale.

terytorium calej Turcji. Część z nich

oraz rekrutującej się już z lat ostatnich nowej emigracji obie kultury lączy-

- W 1900 r. 60% mieszkańców

ma bardzo ograniczoną świadomość

ly jeszcze inne osoby. Trafialy nad Wislę w sposób niepozbawiony fascy-

miasta stanowili chrześcijanie, z

swoich korzeni, ale dlatego wlaśnie

czego okolo 90% bylo Ormianami.

musimy to żmudną pracą powolut-

nującego tla. Tak bylo z Andrzejem Mandalianem.

Oczywiście wszystko zmienilo ludo-

ku zmieniać. Chcialbym, żeby idea

bójstwo. Dopiero w 1920 r. powróci-

powrotu przez chrześcijaństwo do

MAREK RAPACKI

lo tutaj mniej więcej czterysta rodzin

ormiańskości  promieniowala  na

,,ukrytych Ormian". Ale w październi-

wszystkich moich rodaków. Moja ro-

Urodzil się w 1926 roku w Szan-

ku 1955 r. polowa z nich uciekla za

dzina pochodzi z wioski kolo miasta

ghaju i do trzynastego roku życia nie

granicę. Wtedy doszlo do tzw. pogro-

Batman. Prawie wszystkich moich

umial mówić po polsku. Jego wywo-

mu w Stambule skierowanego prze-

przodków zamordowano, przeżyly

dząca się z Polski matka i ormiański

ciwko ludności niemuzulmańskiej.

tylko trzy osoby. Jedna z nich uciekla

ojciec dzialali wtedy w międzynaro-

Fala przemocy byla wymierzona w

do Syrii, a pozostale dwie ­ w tym

dowym ruchu rewolucyjnym, którego

pierwszej kolejności przeciwko Gre-

mój dziadek ­ zmienily wiarę. Ojciec

źródlem inspiracji i glównym opar-

kom, ale rykoszetem uderzyla rów-

również byl muzulmaninem. Oni

ciem byl zrodzony przed zaledwie kil-

nież w Ormian w różnych tureckich

wprawdzie żyli jak wyznawcy islamu,

ku laty Związek Sowiecki. Po klęsce

miastach. Potem przyszedl rok 1974

ale wiedzieli, że są Ormianami.

tego ruchu w warunkach i na terenie

i konflikt o Cypr Pólnocny. Podobnie

- Pamiętam jak bardzo mój dzia-

Chin, maly Andrzej wraz z rodziną

jak w latach 50. znowu staliśmy się

dek nienawidzil tego, że zostal muzul-

znaleźli się w Moskwie, pod kontro-

ubocznymi ofiarami animozji grecko-

maninem. Tutaj nie chodzi o konkret-

lą stalinowskiego reżimu. Tam An-

tureckich. A koniec ubieglego stulecia

ną religię, ale o utraconą tożsamość.

drzej uczyl się w rosyjskich szkolach

i podjąl studia w rosyjskiej akademii

medycznej. Dzięki swoim kontaktom

rodzinnym i przyjacielskim, tak się

zlożylo, że glównie polskim, odkryl

swoje polskie pochodzenie. Stopnio-

wo docenial jego wartości i uznal je za

wlasne. W wydanym po wielu latach

(w roku 1993) przez Niezależną Ofi-

cynę Wydawniczą tomiku wspomnień

pt. ,,Czerwona orkiestra" zastanawial

się nad tym, jak jego zamordowany w

okresie stalinowskiej wielkiej czystki

ojciec, którego symboliczny nagrobek

znalazl się na warszawskim cmenta-

Szczelina Doudan to jeden wielki grobowiec

rzu komunalnym ­ on, ,,który dopiero

po śmierci zostal Ormianinem" mu-

­ to regularne starcia zbrojne pomię-

Zabrano nam wszystko. Religię, ję-

sialby być zdumiony faktem, że jego

dzy turecką armią a PKK. I tym razem

zyk, kulturę. Teraz chcę to odzyskać

syn jest Polakiem, ,,że ojczyzna to

cierpieliśmy w nie swojej wojnie ­

­ mężczyzna uśmiecha się nerwowo.

Andrzej Mandalian

kwestia doraźnego wyboru i że czlo-

wspólnie z Gafurem wspinam się na

Za kościelną furtą przemyka mężczy-

wiek sam sobie wybiera ojczyznę".

doprowadzil w październiku 1956

lidarności" i wreszcie do przelomu

wewnętrzny balkon, z którego moż-

zna w kominiarce trzymając w ręku

Po powrocie z matką do Polski, do

do powrotu Wladyslawa Gomulki

1989 roku. Związal się z opozycją

na objąć wzrokiem calą świątynię.

Kalasznikowa.

Warszawy, w 1947 roku Andrzej Man-

na czolo rządzącej PZPR, to świat

demokratyczną, wspólpracowal z

- Jesteśmy tylko trawą, którą

- Od czasów powstania PKK Kur-

dalian kontynuowal i ukończyl studia

literacki nadal trwal przy kontesta-

podziemnymi Zapisem czy Niezależ-

mogą zdeptać i wladze w Ankarze,

dowie zaczęli spoglądać na Ormian

medyczne, jednak jego zaintereso-

cji, zwracając się z czasem także

ną Oficyną Wydawniczą. Dwa razy, z

i planowana kurdyjska autonomia.

jak na przyjaciól. Politycy prokurdyj-

wania kulturalne i pierwsze wlasne

przeciw Gomulce i jego rządom.

tego raz już z wolnej Polski, wyprawil

Nikt się z nami nie liczy. Choć z

skiej partii podkreślają, że walczą nie

próby poetyckie sprawily, że wkrótce

Strofy o UB Mandalian uważal

się z Joanną do Armenii, gdzie spo-

punktu widzenia przede wszystkim

tylko o prawa Kurdów, ale szerzej o

wlączyl się w ówczesne ­ budowane

za powód do wstydu i na blisko 20

tykal rodzinę od strony ojca i obser-

tureckich nacjonalistów to wlaśnie

interesy wszystkich uciskanych w

na sowieckiej i socjalistycznej osno-

lat przyhamowaly one jego poetyc-

wowal nieco zaskakujące dla siebie

Ormianie są najgorszymi wrogami

Turcji mniejszości. Wierzę, że po-

wie - życie literackie. W 1951 roku w

kie dzialania (kolejne dwa tomiki

kulturowe realia swojej drugiej czy

Turków. Proszę sobie wyobrazić,

tencjalna kurdyjska autonomia przy-

towarzystwie innych mlodych pisarzy

ukazaly się dopiero na przelomie lat

może trzeciej ojczyzny.

że często powtarzana opinia brzmi

znalaby również prawa Ormianom.

Wiktora Woroszylskiego i Andrzeja

70. i 80. i po nich Andrzej znów na

Andrzej Mandalian wrócil do po-

mniej więcej tak: Kurdowie to w za-

Kurdyjskie elity polityczne dojrzewają

Brauna odbyl mającą ich inspirować

20 lat umilkl).

ezji, gdy w 2000 roku umarla Joanna.

sadzie nasi pobratymcy (nazywani

do uznania zbrodni, dokonanych w

podróż po wielkich budowach planu

Pod koniec lat 50. zeszlego wie-

Poświęcil jej tomik wierszy ,,Strzęp

nawet ,,Turkami górskimi") i bracia w

okresie ludobójstwa, i uważam, że

6-letniego. Latem tego samego roku

ku Mandalian pracowal w attachacie

calunu":

wierze, a za tym calym ich ruchem

dzisiaj jest wlaśnie szansa na pojed-

Która bylaś mi żarem i światlem ­

wraz z Woroszylskim, Braunem i

kulturalnym w titowskim Belgradzie.

narodowowyzwoleńczym stoją ci de-

nanie pomiędzy naszymi narodami.

Bląkasz się w ślepych ciemnościach

Tadeuszem Konwickim uczestniczyl

Podczas wakacji nad Adriatykiem

moniczni Ormianie. To oni chcą nas

Wielonarodowa oraz wieloreligijna

Która bylaś mi stalym lądem

w ,,Światowym Zlocie Mlodych Bo-

spotkal o 13 lat mlodszą absolwent-

sklócić. Takie stwierdzenia są calko-

Turcja jest moim marzeniem. Niestety

toniesz w wodach niebytu...

jowników o Pokój" w Berlinie, gdzie

kę polonistyki warszawskiej (później

wicie absurdalne, bo przecież Kurdów

to tylko odruch serca, bo rozum pod-

tysiące mlodych gardel skandowalo

wybitną polską slawistkę) Joannę

Zbiór odwolywal się do najpięk-

jest ponad dwadzieścia milionów i to

powiada, że to wizja utopijna. Obecny

,,Pokój Stalin, Stalin pokój!..." To w

Rapacką. Dla niej rozwiódl się ze

niejszych tradycji polskich trenów,

problem ich podmiotowości należy

konflikt o kurdyjską autonomię może

tamtym okresie w antologii ,,Wiersze

swoją pierwszą żoną, a Joanna ze

nominowano go do nagrody Nike. Po-

rozwiązać w pierwszej kolejności.

przynieść represje gorsze, niż w naj-

i pieśni poświęcone pracownikom

swoim mężem. W swoim warszaw-

dobnie stalo się z ostatnim tomikiem

Ale niestety, my jesteśmy zawsze na

mroczniejszych latach 90. ubieglego

bezpieczeństwa" umieścil scenkę o

skim mieszkaniu chętnie przyjmowali

poezji ­ ,,Poemat odjazdu", który uka-

cenzurowanym. Zdarzalo mi się, że w

wieku. Boję się, że wtedy my, Ormia-

tym, jak przemęczonemu pracą ma-

gości, często ze świata literatury,

zal się w roku 2007. Andrzej wchodzil

zachodniej Turcji nie chciano ze mną

nie, ponownie będziemy cierpieć.

jorowi z lódzkiego UB objawia się

także teatru, filmu. Bywal tam rów-

w nim i w inne tematy, nawet w bie-

rozmawiać tylko dlatego, że jestem

Gafur się nie pomylil. W trakcie

sam Feliks Dzierżyński. Pisarstwo

nież przy okazji swoich pobytów w

żące wydarzenia Polski podnoszącej

Ormianinem. Muszę jednak rzetelnie

toczących się na przelomie 2015

w Polsce zacząl więc Andrzej Man-

Polsce ­ gdzie lubil gościć i z dużym

się do życia i rozwijającej w czasach

przyznać, że moi rodacy faktycznie

i 2016 r. walk świątynia zostala po-

dalian w taki oto, niezbyt chwalebny,

powodzeniem koncertować ­ slynny

odzyskanej niepodleglości. Stąd ta-

dzialają w PKK i uchodzą tam za naj-

nownie uszkodzona. Wiosną 2016 r.

ale zrozumialy ze względu na bio-

bard Bulat Okudżawa. Pól Ormianin

kie wiersze jak ,,O wyższości trans-

bardziej bitnych partyzantów ­ męż-

na mocy specjalnego zarządzenia

grafię i losy rodzinne sposób.

Andrzej Mandalian stal się dla po-

portu kolejowego nad lotniczym" czy

czyzna przeciera okulary.

tureckich wladz większość budyn-

Na szczęście nadchodzily cza-

chodzącego z podobnie kaukaskiej

,,Requiem po Centralnym" (dworcu

- Tutaj nie chodzi o religię, ale o

ków w Sur, w tym również kościól

sy politycznej odwilży, a Mandalian

Gruzji moskiewskiego poety tluma-

w Warszawie, przyciągającym prze-

etniczne prawo do istnienia. Ja sam

św. Grzegorza, tymczasowo odebra-

podobnie jak jego mlodzi koledzy

czem i najbliższym polskim przyjacie-

różne tematy, troski i wspomnienia).

w zasadzie czuję się ateistą, który

no wlaścicielom i znacjonalizowano.

po piórze ­ wlaśnie Woroszylski,

lem. Mandalian jak niewielu innych

Jest tam również ,,Modlitwa upadlych

zajmuje się odnawianiem kościolów

Co w tym wypadku oznacza gladki

Braun, Konwicki (a także ­ sporo od

rozumial rosyjską poezję ­ tlumaczyl

aniolów":

­ wybucha śmiechem ­ oczywiście

zwrot ,,tymczasowo" dokladnie nie

Czyżby zaprawdę

nich mlodszy Zbigniew Herbert) mial

wiersze Cwietajewej, Mandelsztama,

mówię to pól żartem, pól serio. Ale tak

wiadomo.

Wystarczylo tych parę zaledwie lat,

stać się wspóltwórcą tzw. Odwilży w

Brodskiego. W przestrzeni publicz-

zupelnie poważnie dla mnie najważ-

****

Żeby utracić wiarę?

życiu literackim. ,,Ja się boję kamien-

nej glęboko przeżywal wydarzenia,

niejsza jest tożsamość ormiańska, a

Artykul stanowi fragment książki

Tak calkiem?

nego szeregu biur..." ­ pisal. Prędko

które doprowadzily do destabilizacji

nie religia. Przez wiele lat podobnie

,,Lepsze jutro już bylo" poświęconej

A wraz z nią to wszystko, co nas

znalazl się w kręgu środowisk, które

reżimu, do strajków w Poznaniu,

jak praktycznie wszyscy moi bliscy

państwom nieuznawanym, która uka-

jednalo?

inaugurowaly polityczny, liberalny

Gdańsku, Radomiu, do powstania

bylem tzw. ,,ukrytym Ormianinem".

że się pod koniec 2017 r. nakladem

ferment. Choć proces liberalizacji

Komitetu Obrony Robotników i ,,So-

Umarl 24 listopada 2011 roku.

Ocalali z ludobójstwa Ormianie mu-

Wydawnictwa Czarne.