12

kurier kulturalny

16­29 stycznia 2018 nr 1 (293) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Osiem lat lagru za jedno opowiadanie

9 października 1957 roku w Londynie zmarla polska pisarka przedwojenna i emigracyjna Herminia Naglerowa, waż-

na dzialaczka Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. A w 1967 roku ukazalo się najdojrzalsze jej dzielo ,,Wierność

życiu". O zapomnianej dziś powieściopisarce, publicystce, eseistce i feministce mówi dr hab. ANNA WAL.

dzie Glównej Policji Państwowej.

kultury w przetrwaniu ze-

Herminia Naglerowa za-

Naglerowa początkowo pracowala

slańczej gehenny. Więźnio-

czynala publikować, używa-

jako nauczycielka, później zajęla się

wie, by dodać sobie odwagi,

jąc męskiego pseudonimu

wylącznie pisarstwem.

recytują wiersze, opowiada-

Jan Stycz. Dlaczego?

Pierwsze teksty, jeszcze we Lwo-

ją różne historie...

Jakie bylo malżeństwo

To byly mechanizmy obronne.

wie w 1912 roku, publikowala pod

Naglerów?

Bohaterka jednego z najlepszych

Niewiele na ten temat mogę

panieńskim nazwiskiem Fischówna,

opowiadań ,,Kazachstańskie noce"

powiedzieć, bo nie dotarlam do

zarówno utwory literackie, jak i artyku-

wyczerpana fizycznie, cierpiąca na

ciekawych materialów. Mogę tylko

ly historyczne, bo z wyksztalcenia byla

chorobę glodową, doświadczająca

stwierdzić, że bylo to malżeństwo

historykiem. Później zaczęla używać

halucynacji z obrazami jedzenia,

bezdzietne.

nazwiska Nagler po mężu Leonie, a w

przeciwstawia się degradacji ducho-

trzeciej kolejności dopiero pojawil się

Najważniejsza powieść

wej przypominając sobie przeczyta-

pseudonim. Przyczyn moglo być kilka:

Naglerowej wydana przed

ne książki i modląc się.

pozycja męża, oficera WP i korzenie

wojną to ,,Krauzowie i inni",

żydowskie obojga malżonków. Zresz-

Ten sam motyw pojawia

zapis życia galicyjskiego

tą fakt używania pseudonimu wyko-

się w ,,Wierności życiu", po-

mieszczaństwa. Jaki jest sto-

rzystano w latach 30. do ataków na

wieści, której bohaterkom,

sunek pisarki w tej powieści

Naglerową, zarzucając jej, że chciala

więźniarkom celi 46 na Za-

do męskiego świata?

Jeśli chodzi o tę powieść, to

ukryć swoją identyfikację etniczną. Ale

marstynowie pomaga reli-

ukazuje realia XIX-wieczne. Relacje

trzeba dodać, że w Dwudziestoleciu

gia. Ale jaka? Dla jednych

między malżonkami są bardzo tra-

międzywojennym pisarki często sto-

chrześcijańska, dla innych

dycyjne. Przy czym Stanislaw i Er-

sowaly męskie pseudonimy. Taka byla

ideologiczna.  Czy  moż-

nestyna Krauzowie są malżeństwem

konwencja literacka i obyczajowa.

na powiedzieć, że modląca

niedobranym. W tle jest wątek nie-

się kobieta oraz wierzące w

Pisarka przed II wojną

spelnionej milości bohatera, uczucia

swoje ideologie komunistka

światową angażowala się

do kobiety, która zostala żoną inne-

i nacjonalistka ukraińska są

spolecznie, dużo publikowa-

go mężczyzny. Natomiast odmienny

najsilniejsze?

la, m.in. w kobiecym ,,Blusz-

Zapewne tak. Galeria postaci

obraz relacji mężczyzna ­ kobieta

czu". Określa ją pani mianem

Herminia Naglerowa na przedwojennej pocztówce

jest bogata. Taki byl pomysl Nagle-

pojawil się we wcześniejszej powieści

umiarkowanej feministki. Dla-

rowej, by przedstawić zbiorowość

psychologiczno-obyczajowej ,,Zawa-

ganizacji Wojskowej zostala zgla-

pracowala m.in. z Beatą Obertyń-

czego?

więźniów. Novum systemu sowiec-

lidroga". Mam na myśli wątek roz-

Wspólpracowala z wieloma cza-

dzona przez Czeka, poprzedniczkę

ską, w ,,Ochotniczce" drukowali też

kiego polegalo na tym, że więźniowie

wiedzionej kobiety, która wychowuje

sopismami, najpierw we Lwowie,

NKWD. Jak sama Naglerowa pisze

mężczyźni, m.in. Artur Międzyrzecki,

nie cierpieli w odosobnieniu, ale w

syna. Przyczyną rozwodu byly zdrady

później w Warszawie. Pisala recen-

we wspomnieniach drukowanych w

Gustaw Herling-Grudziński (recenzje

przepelnionych celach.

męża. Ciekawą rozmowę z Naglero-

zje, artykuly publicystyczne. Prześle-

latach 1947­48 w londyńskich ,,Wia-

i komentarze) i wielu innych.

wą przeprowadzila pisarka i aktorka

dzilam artykuly, które Naglerowa pu-

domościach", procesy i wyroki skazu-

Gdzie panowalo za dużo

Wojna boleśnie zaważyla

Maria Morozowicz-Szczepkowska,

blikowala w ,,Bluszczu". Wypowiadala

jące byly mistyfikacją, a jedyną winą

emocji, bylo za dużo cial

na twórczości Naglerowej,

która stwierdzila, że bohater zostal

się na temat macierzyństwa, rodziny,

Polaków byla polskość.

ludzkich...

bo pierwsze jej powojenne

Fizyczność jest uciążliwa w fa-

wykreowany na ,,rozpustnego sam-

kobiet, angażując się w walkę o ich

Czy byla bita podczas

utwory są krótkie i dotyczą

talnych warunkach sanitarnych. Od-

ca", natomiast Naglerowa, nieco

równouprawnienie, przy czym bardzo

śledztwa?

doświadczeń lagrowych. Pi-

skocznią może być jakakolwiek twór-

skonsternowana, odpowiedziala, że

mocno akcentowala w tych artyku-

W kilku opublikowanych wspo-

sarka porzucila epicki roz-

czość. Osoby dysponujące talentem

przedstawiając sytuację realną nie

lach, że mentalność i obyczajowość

mnieniach Naglerowej obejmujących

mach na rzecz krótkich, tak-

krasomówczym snuly różne opowie-

zamierzala atakować mężczyzn. Wi-

spoleczeństwa patriarchalnego jesz-

okres uwięzienia w areszcie śledczym

że dokumentarnych form.

ści. Jest też wątek bohaterki, która z

dzimy, że odbiór czytelniczy byl inny,

cze się nie zmienily, mimo że kobiety

NKWD na Zamarstynowie we Lwowie

Tom ,,Ludzie sponiewierani" wy-

chleba lepi jakieś rzeźby.

niż zamiary pisarki.

w Polsce stosunkowo szybko, bo w

są przyklady bicia kobiet, wątki te wy-

dala już w 1945 roku w Rzymie w

1918 roku zyskaly prawa wyborcze.

raźnie pojawiają się także w prozie

Bibliotece ,,Orla Bialego", jednego z

Tak jak Żolnierze Wykle-

Przelomowa data zarówno

Postulowala, by kobiety otrzymywaly

pisarki, ale ona sama byla tylko za-

najważniejszych czasopism 2. Korpu-

ci, którzy w więzieniach ro-

w życiu Naglerowej, jak i ca-

za taką samą pracę takie samo wy-

straszana, szykanowana, wywiera-

su. W ,,Ludziach sponiewieranych" są

bili krzyżyki z chleba.

lej jej formacji kulturowej, to

Motyw jest uniwersalny. Wszyst-

nagrodzenie jak mężczyźni. Pisala

no na nią presję psychiczną, grożąc

zarówno nowele, jak i opowiadania,

wrzesień 1939 roku. Uciecz-

kie opowieści więzienne mówią o

artykuly interwencyjne, gdy w jakichś

represjami wobec czlonków rodziny.

będące fabularyzowanymi wspomnie-

ka na Kresy, zniknięcie jej

tym, że za kratami tworzy się system

obszarach poprzez ustawodawstwo

I byla kuszona, że dostanie pracę

niami, z pierwszoosobowym narrato-

męża we Lwowie i aresz-

anty-więzienny. Więźniowie starają

próbowano ograniczyć kobietom ich

,,po specjalnosti". Naglerowa bardzo

rem kobiecym. Utwory obrazowaly

towanie samej Naglerowej

się znaleźć różne sposoby, żeby móc

prawa. Naglerowa podkreślala zwią-

ironicznie o tym pisala we wspomnie-

koleje losów Polaków od masowych

przez NKWD.

znieść bardzo trudną rzeczywistość.

Nazwisko Leona Naglera znaj-

zek z poprzedniczkami, które wcze-

niu ,,Duch Borysa Pilniaka". Opisując

ucieczek na wschód we wrześniu

duje się wśród osób umieszczonych

śniej walczyly o równouprawnienie

mechanizmy śledztwa, które przy tak

1939 roku, poprzez aresztowania,

Którą z bohaterek ,,Wier-

w ,,Indeksie Represjonowanych" na

plci i twierdzila, że kobiety wspól-

dużej liczbie uwięzionych sprawialo

śledztwa w sowieckich więzieniach,

ności życiu" darzy pani sym-

Wschodzie przygotowanym przez

czesne muszą podjąć ich dzielo. Ale

wrażenie chaotycznego, Naglerowa

a opowiadanie ,,Chleb" przedstawia-

patią?

Trudno jednoznacznie powie-

Ośrodek Karta. Udalo mi się zna-

z rezerwą odnosila się do slowa fe-

podkreślala, że Sowieci mieli swoje

lo sytuację zeslańców. Pisarka po

dzieć, gdyż powieść ta jest skon-

leźć konkretną pozycję biograficzną

minizm. Można zauważyć jakby lęk,

wypracowane metody i wyraźne in-

wojnie pozostala wierna tematyce,

struowana nietypowo. Czytelnik nie

,,Leon Nagler", ale przyznam się, że

by nie stal się etykietą dotyczącą jej

strukcje, jak postępować z przeslu-

którą nazwala ,,sowiecką".

podąża do końca za glówną bohater-

jego losów nie badalam.

samej. Wynikalo to z pejoratywnego

chiwanymi.

Jak ta literatura wypada

ką, a w drugim tomie jest ona w tle,

zabarwienia, jakie to slowo wówczas

Byl to wstrząs w życiu

Naglerowej udalo się wyjść

na tle innych polskich tek-

pojawiają się różne nowe postacie.

mialo i obecnego w spoleczeństwie

Herminii, bo nie dość, że mąż

z lagru.

stów poświęconych tema-

Co charakterystyczne, widzimy ob-

stereotypu feministki. Naglerowa naj-

Tak, docelowo trafila do lagru

przepadl bez śladu, to jesz-

tyce lagrowej?

raz wlaściwy dla Kresów, obszarów

pierw byla związana z ,,Bluszczem",

Burma w Kazachstanie, gdzie wyko-

O Naglerowej mówiono, że byla

cze zostala wydana NKWD

pogranicza, bo w celi znalazly się i

potem z ,,Pracą Obywatelską", czyli z

nywala prace związane z rolnictwem.

jedną z nielicznych pisarek, która

przez polskich kolegów po

Polki, i Ukrainki, i Żydówki, zasymi-

pismem wydawanym przez prosana-

Naglerowa nie byla już mlodą kobie-

stwierdzila, że ten temat można wyko-

piórze.

lowane i ortodoksyjne. Powieść jest

Mówila o tym otwarcie, że ci pi-

cyjny Związek Pracy Obywatelskiej

tą, dlatego więzienia i lagry bardzo ją

rzystać literacko, stąd dwutomowy cykl

tak skonstruowana, że akceptujemy

sarze, którzy zostali aresztowani we

Kobiet. Pisarka objęla stanowisko w

wyniszczyly. Po amnestii w wyniku

powieściowy ,,Za zamkniętymi drzwia-

i rozumiemy pewne zachowania bo-

Lwowie w styczniu 1940 roku byli za-

zarządzie pisma i redakcji, byla za-

ukladu Majski-Sikorski wyjechala do

mi", na który skladają się ,,Sprawa Jó-

haterek, a innych nie. Spośród wielu

denuncjowani. NKWD musialo mieć

angażowana w popularyzowanie idei

Moskwy, a później wstąpila do armii

zefa Mosta" i ,,Wierność życiu". Więk-

postaci trudno wybrać jedną konkret-

listy proskrypcyjne. Ten wątek pojawia

Marszalka.

Andersa, gdzie slużyla w Pomocni-

szość utworów lagrowych miala cha-

ną, budzącą szczególną sympatię.

się także w ,,Pamiętniku mówionym"

czej Slużbie Kobiet i przeszla caly

rakter autobiograficznych wspomnień.

Czy flirtowala z lewicą?

Naglerowa powieści nie ukończyla,

Aleksandra Wata. Naglerowa, po-

Zdecydowanie nie, jej sympatie

szlak bojowy 2 Korpusu. Naglerowa z

Natomiast Naglerowa wierzyla w silę

nie pozwolila jej na to choroba, dlate-

dobnie jak Waclaw Grubiński, dostala

byly po stronie Pilsudskiego. Jednak,

racji, że byla znaną pisarką, trafila do

literatury. Byla w końcu doświadczoną

go nie wiemy, jak pisarka rozlożylaby

wyrok skazujący za utwór literacki.

gdy w latach 30. nasilil się antysemi-

Oddzialu Prasy i Propagandy. Powie-

pisarką. O ile ,,Ludzie sponiewierani"

akcenty w finale utworu. Tymon Ter-

Grubiński wyrok śmierci za sztukę

tyzm, czula się mocno zagubiona, bo

rzono jej redagowanie miesięcznika

są gatunkowo niejednolitym tomem,

lecki [opracowal maszynopis powie-

,,Lenin", a Naglerowa osiem lat lagru

antysemityzm częściowo wychodzil z

,,Ochotniczka". I znów dotykamy jej

to cykl ,,Za zamkniętymi drzwiami" w

ści i poprzedzil wstępem ­ ps] zwrócil

za niewielkie opowiadanie dla mlo-

jej obozu.

doświadczeń w redagowaniu pism, w

zamiarze mial być rozlegly, epicki.

uwagę, że byla to powieść odważna,

dzieży. W Dwudziestoleciu pisarka

tym przypadku wojskowo-kobiecego.

Pisarka wierzyla, że poprzez fikcję li-

Nasza bohaterka wiodla

gdyż pisarka przekroczyla ogranicze-

wydala książkę ,,Ludzie prawdziwi".

Pismo bylo wysoko oceniane, ukazy-

teracką można bardziej przemówić do

życie mieszczańskie i dostat-

nia mentalne swojej klasy spolecznej

Bohaterką jednej z części, ,,Galązka

waly się w nim zarówno aktualności,

wyobraźni czytelnika.

nie.

i inaczej spojrzala na problem dążeń

bzu", uczynila Jadwigę Tejszerską,

Tak, decydowala o tym też pozy-

relacje frontowe, jak i utwory poetyc-

Jednym z motywów opo-

Ukraińców do niepodleglości. O ile

która jako uczestniczka Polskiej Or-

cja męża ­ zatrudnionego w Komen-

kie i prozatorskie. Naglerowa wspól-

wiadań lagrowych jest rola