18

Okrucy historii

16­29 listopada 2018 nr 21 (313) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Z wolyńskiej kolekcji Tadeusza Marcinkowskiego (cz. I)

Pod koniec XVIII wieku Rzeczpospolita nie od razu utracila Wolyń na rzecz Rosji. Najpierw,

w 1782 roku, poludniową część powiatu krzemienieckiego ze Zbarażem i Podkamieniem za-

garnęla Austria. Po drugim rozbiorze Polski, w 1793 roku, Rosja zabrala wschodnią część

województwa, aż po rzekę Stublo tak, że Klewań znalazl się na pograniczu polsko-rosyjskim.

Po trzecim rozbiorze, w 1795 roku, Rosja zagarnęla resztę województwa oraz polożone na

prawym brzegu Bugu części ziemi chelmskiej i województwa belzkiego z Ratnem i Opalinem,

które wlączono w sklad nowo utworzonej guberni wolyńskiej. Stolicą guberni zostal żyto-

mierz, oderwany od dawnego województwa kijowskiego. W ten sposób najważniejsze miasto

Wolynia ­ Luck utracil status centrum regionu. Miejscowość, nazywana ze względu na ilość

świątyń i klasztorów ,,Rzymem Wschodu", spadla do rangi miasta powiatowego.

powstań, skonfiskowano ich majątki,

przez wyrzeczenie się wiary i mowy

lawki. Chowano zakazane polskie

dnia 8 czerwca 1907 roku) wydawa-

MALGORZATA ZIEMSKA

do więzień i na Sybir za dzialalność

ojców. Nauczanie języka polskiego

książki. Ich dostarczaniem, jak opo-

nego w Warszawie tygodnika ,,Świat"

W okresie zaborów Luck moc-

patriotyczną trafiali nie tylko mężczyź-

i historii Polski zostalo obwarowane

wiada ksiądz Franciszek Korwin-Mi-

z nadzieją pisano: ,,Jednak coś się

no podupadl. Powoli zamienial się

ni, ale i kobiety, by wspomnieć choćby

najcięższymi karami. Nie bylo ani

lewski, zajmowal się między innymi

w państwie odmienilo...". Korzec ze

w twierdzę wojskową. Na początku

aresztowanie matki Juliusza Slowac-

podręczników, ani nauczycieli. Taj-

pan Przygodziński, który jeżdżąc w

swoją polską szkólką w tym okresie

XIX wieku carowie obrali miasto na

kiego czy kilkuletni pobyt na zeslaniu

ne nauczanie ograniczalo się zatem

towarzystwie syna i córki dwoma

jawil się jako oaza polskości. Pra-

miejsce rewii wojskowych. W latach

Ewy z Wendorffów Felińskiej. Ci,

do polskich dworów ziemiańskich,

furmankami po odpustach, rozwozil

cownik cukrowni hrabiego Potockie-

1816­1831 niemal co roku odwiedzal

którzy stanowili elitę narodu, ginęli w

polskiej inteligencji w miastach oraz

po wsiach, koloniach, folwarkach,

go, pan Sobotkiewicz, prowadzil tzw.

rewie wojskowe w Lucku wielki książę

walce, umierali w carskich kazama-

nielicznych placówek kościelnych.

dworkach szlacheckich ­ elemen-

,,bibliotekę latającą", bogatą w polską

Konstanty Pawlowicz Romanow. Re-

tach bądź zeslani na Sybir (ich mająt-

,,A więc córki obywatelskie, córki ofi-

tarze, książeczki do nabożeństwa,

literaturę. Dzialalo amatorskie kólko

wie i przeglądy wojska wizytowal tak-

ki przechodzily na rzecz najbardziej

cjalistów ­ opowiadal ksiądz kanonik

katechizmy, kantyczki, żywoty świę-

teatralne, wystawiające dla szerokiej

że car Mikolaj I. Stacjonujące wojsko

gorliwych rusyfikatorów) lub zagro-

Leopold Szuman ­ zbieraly dzieci

tych, polskie kalendarze, literaturę

publiczności sztuki Korzeniowskiego,

niejednokrotnie niszczylo zabytkowe

żeni zeslaniem szukali schronienia

slużby folwarcznej po dwoje lub troje,

do nauki języka polskiego i historii.

Fredry i Baluckiego, oraz kólko sa-

obiekty, by wspomnieć chociażby

na emigracji, co znacznie zmniejszylo

a w niektórych dworach i dworkach

Wielu dzielnych ludzi, zaangażowa-

moksztalceniowe mlodzieży korec-

cekhauz umieszczony w kościele oo.

odsetek ludności polskiej na Wolyniu

poczynali sobie i śmielej: zbiera-

nych w tajne nauczanie, w obronę

kiej, która ksztalcąc się w rosyjskich

Dominikanów. O charakterze prowa-

oraz polski stan posiadania. Jako

li dziatwę gromadnie, a przy tem

polskości na Wolyniu, trafilo do car-

gimnazjach, dbala o uzupelnienie

dzonej przez zaborców gospodarki

karę za sprzyjanie powstaniu na ma-

oplacali regularnie prystawa, żeby

skich więzień bądź swoją odwagę

wiedzy z zakresu ojczystej historii

wymownie świadczyl projekt roze-

jątki polskie nalożono kontrybucję. By

udawal, że nie widzi (...) Gdzie nie

przyplacilo majątkiem.

i literatury w postaci referatów, plo-

brania na ceglę dumy miasta ­ wie-

wyplenić wszystko, co polskie, zlikwi-

dosięgal wplyw inteligencji, tam bylo

Po wojnie rosyjsko-japońskiej

miennych deklamacji czy dyskusji.

kowego zamku Lubarta, slynnego ze

dowano istniejące na tych ziemiach

pole dzialania proboszcza. Probosz-

ucisk wladz carskich nieco zelżal.

Próbowano nawet wydać opraco-

zjazdu monarchów w 1429 roku.

od wieków klasztory, a wraz z nimi

czowie najczęściej lączyli naukę czy-

Po wydarzeniach w 1905 roku wla-

wany wspólnymi silami podręcznik

Początkowo  pod  zaborami

funkcjonujące przy nich szpitale, przy-

tania z przygotowaniem do pierwszej

dze rządowe nie orientowaly się zbyt

geografii ziem polskich. Ze znacznie

mieszkańcy Wolynia cieszyli się

tulki i szkoly, np. w Lucku w 1849 roku

spowiedzi. A robilo się to w rozmaity

dobrze, jak wielkie ustępstwa można

trudniejszą sytuacją musieli zmierzyć

jeszcze znacznym swobodami. Mar-

klasztor oo. Dominikanów, czyli jeden

sposób. Jedni utrzymywali stale na

poczynić w stosunku do miejscowych

się luccy dzialacze oświatowi, na-

szalkami szlachty wolyńskiej byli

z najzamożniejszych klasztorów w

probostwie po dwoje ­ czworo zdol-

Polaków.ZiemianieWolyńscy:Wlodzi-

leżący do powstalego w 1906 roku

wylącznie Polacy. Nadal czynne byly

kraju z bogatą biblioteką i wlasną dru-

niejszych dzieci, które w ciągu pólto-

mierz Grocholski, późniejszy redaktor

Towarzystwa ,,Oświata". Ciągle rewi-

kościoly, dzialaly zakony i szkoly pol-

karnią, oraz klasztor oo. Trynitarzy, w

ra do dwóch miesięcy uczyly się niby

naczelny ,,Dziennika Kijowskiego", i

zje, kary pieniężne, groźby zeslania

skie. Program wykladów szkolnych

którego murach w okresie powstania

to katechizmu, a wlaściwie uczyly się

Szczęsny Poniatowski powolali do

doprowadzily do zamknięcia trzech

pozostal taki sam jak za Komisji Edu-

styczniowego umieszczono więzienie

czytać i byly zarybkiem na terenie

życia zrzeszenie, mające zorganizo-

funkcjonujących w Lucku szkólek.

kacyjnej, jednak dla chętnych doda-

dla politycznych przestępców (byl w

swej wioski ­ uczyly swoich rówie-

wać polskie spoleczeństwo na Rusi.

Dzieci rozdzielono na komplety i po

no język rosyjski i język francuski, a w

nim między innymi przetrzymywany

śników przy zabawie i wydoskonalaly

Dzięki temu wraz z wybranym rów-

kilkoro uczono dalej systemem kon-

nauczaniu dziejów wprowadzono hi-

ostatni marszalek lucki Erazm Stecki),

się same. Inni zbierali parę razy do

nież z Wolynia Józefem Potockim za-

spiracyjnym. Za to udalo się utrzy-

storię Rosji. Sprzyjająca dla polskiej

w 1850 roku klasztor oo. Karmelitów,

roku (na wiosnę i w jesieni) grupy po

siedli w kijowskiej Dumie, co dawalo

mać dzialającą przy Towarzystwie

oświaty sytuacja powstala w czasie

w 1853 klasztor oo. Bernardynów, w

kilkadziesiąt osób, katechizowali je w

prawo glosu w ważnych dla Polaków

Dobroczynności bibliotekę, w której

liberalnych rządów cara Aleksandra I.

1866 roku klasztor ss. Szarytek z czte-

zakrystii, a w pewnych godzinach w

kwestiach. Z kolei do Rady Państwa

zaproszeni prelegenci, między in-

W wyniku wprowadzonych przez nie-

roklasową szkólką i szpitalem. Wiele

tejże zakrystii księdza zastępowala

zostal wybrany Wolyniak Jan Olizar,

nymi Adelina Zaykowska, dr Antoni

go reform nastąpil rozwój polskiego

kościolów zamknięto lub jak kościól

jakaś pobożna pani i uczyla czytać.

najwybitniejszy polski posel na Rusi,

Peretiatkowicz czy dr Franciszek

szkolnictwa. W Krzemieńcu powstala

oo. Bernardynów w Lucku zamienio-

Rozumie się, że w tym czasie ktoś

prezes Kola Poslów Polaków z Litwy

Milaszewski, prowadzili niedzielne

slynna Szkola Czackiego, a miasto

no w cerkwie. Ukazem z 21 sierp-

czuwal na zewnątrz, aby niespodzia-

i Rusi. Odsunięci od sprawowania

wyklady i pogadanki. Na calym Wo-

zaslynęlo jako ośrodek kultury pol-

nia 1831 roku zamknięto wszystkie

nie nie zjechal policjant".

urzędów Polacy zaczęli brać udzial

lyniu w różnej formie coraz mocniej

skiej, nazwany Atenami Wolyńskimi.

polskie szkoly, w tym slynne Liceum

Walka o wszystko co polskie, o

w dzialalności powiatowych i guber-

rozwijalo się nauczanie w duchu na-

Choć nowo utworzona szkola nosila

Krzemienieckie. Zrabowano ofiaro-

każdą polską duszę nasilila się na

nialnych samorządów jako radni,

rodowym. Wolyniacy wierzyli w odzy-

skromne miano ,,gimnazjum", sposo-

wane na utrzymanie polskich szkól

przelomie XIX i XX wieku. Mimo suro-

czlonkowie i prezesi komisji, czlonko-

skanie przez Polskę niepodleglości,

bem organizacji nauki i programem

fundusze. Rozkradziono bądź prze-

wych represji tajne nauczanie organi-

wie zarządów i fachowi pracownicy.

przygotowywali się do tego momentu

nauczania byla zbliżona do uczelni

niesiono do rosyjskich placówek cen-

zowano w dworach ziemiańskich, na

Budzili sympatię swoją wiedzą, umie-

i czekali nań z utęsknieniem.

wyższej, na powolanie której wladze

ne zbiory oraz biblioteki ­ tak stalo się

plebaniach i po wsiach. Tajne szkólki

jętnościami, sumiennością i zaanga-

Wojna między zaborcami dala

carskie nie wyrazilyby zgody, mając

chociażby w wypadku majątku Szkoly

istnialy niemal w każdym powiecie,

żowaniem w pracę Podobnie dzialo

Polakom nadzieję na odzyskanie

w planie otwarcie rosyjskiego Uni-

Czackiego, gdzie do nowo otwartego

na przyklad w powiecie dubieńskim

się również w samorządach miej-

wolności. Niemcy wypowiedzialy

wersytetu Kijowskiego. W ten sposób

Uniwersytetu im. św. Wlodzimierza w

opiekowal się nimi ksiądz Lisiewicz,

skich. Okres destabilizacji w impe-

wojnę Rosji 1 sierpnia 1914 roku.

w sercu guberni wolyńskiej powstala

Kijowie przewieziono wszystko, co

na przedmieściu Korca, gdzie nie-

rium rosyjskim wykorzystano również

Kilka dni później zrobily to Austro-

placówka, gdzie w języku polskim w

można bylo zabrać ze szkoly: archiwa

gdyś znajdowala się fabryka slynnej

w walce o polską oświatę. W 1906

Węgry. Wolyń pogrążyl się w wojen-

umilowaniu ojczystej historii i kultury

szkolne, wspanialą, licząca prawie 40

porcelany koreckiej, nauczanie ka-

roku zostaly zniesione kary za tajne

nym chaosie, a linia frontu wielokrot-

zdobywaly wiedzę kolejne pokolenia

tys. tomów bibliotekę, bogate gabine-

techizmu, języka polskiego, polskiej

nauczanie. Mieszkanka Korca Zofia

nie przesuwala się przez ziemię wo-

Polaków. W intelektualnej atmosfe-

ty-laboratoria, których krzemieńcza-

historii i innych przedmiotów w zakre-

Endrukajtisówna po konsultacjach z

lyńską. Wkroczenie do Lucka wojsk

rze Gimnazjum, a później Liceum

nom mógl pozazdrościć niejeden uni-

sie szkoly elementarnej prowadzila

proboszczem Ignacym Dubowskim,

austro-węgierskich 31 sierpnia 1915

Wolyńskiego wychowywal się jeden

wersytet europejski, a nawet rośliny z

Filomena Zalęska, a w Kornaczówce

duchownym darzonym szczegól-

roku przynioslo Polakom namiastkę

z najwybitniejszych krzemieńczan ­

jednego z najciekawszych w Europie

pod Krzemieńcem potajemnie uczyla

nym szacunkiem i lubianym za ,,ko-

wolności. W dawnej stolicy Wolynia

Juliusz Slowacki.

ogrodów botanicznych. Zabroniono

dzieci Ida Szubiakowska. Nauczy-

reckie herbatki literackie" (na wzór

znów, po ponad stu latach narodowej

Wolyniacy nigdy nie pogodzili się

Polakom kupowania ziemi oraz pel-

cieli utrzymywali wlaściciele mająt-

slynnych ,,obiadów czwartkowych"),

niewoli, powstal polski zarząd miasta

z utratą wolności. W kolejnych zry-

nienia wyższych stanowisk. W ciągu

ków ziemskich, księża przy pomocy

zlożyla do Kuratorium Szkolnego

z burmistrzem Ignacym Rzążewskim

wach narodowowyzwoleńczych do

XIX wieku polowa dóbr wielkiej wla-

finansowej okolicznego ziemiaństwa

w Kijowie podanie o pozwolenie na

na czele. Niestety początkowo sto-

walki o niepodleglość stawali najlepsi

sności przeszla w ręce rosyjskie lub

bądź mieszkańcy poszczególnych

otwarcie szkoly dla polskich dzieci.

sunki z wojennymi wladzami nie ukla-

synowie ziemi wolyńskiej, między in-

zostala rozparcelowana i sprzedana

miejscowości ­ bywalo tak, że pod

Jej starania zostaly zwieńczone

daly się zbyt pomyślnie, bo kiedy we

nymi uczniowie i wychowankowie Li-

na dogodnych warunkach kolonistom

pretekstem nauki szycia, nauczy-

sukcesem. W nowo otwartej pla-

wrześniu ­ po trzydniowym zajęciu

ceum Krzemienieckiego. Rezultatem

czeskim i niemieckim.

cielka udzielala lekcji i stolowala się

cówce uczono także języka polskie-

miasta przez Rosjan ­ Austriacy po-

powstań byly ciężkie represje, które

Przez caly wiek XIX na Wo-

każdego dnia w innej chacie. Kiedy

go, polskiej historii i religii. Oficjalne

wrócili do Lucka, uwięzili natychmiast

dotknęly polskie spoleczeństwo Wo-

lyniu trwala walka o zachowanie

pojawialo się zagrożenie, uczące się

uruchomienie pierwszej polskiej pla-

caly polski zarząd pod pretekstem, że

lynia. Aresztowano i zeslano w gląb

polskości. W imperium rosyjskim

dzieci rozbiegaly się jak w zabawie.

cówki na Rusi zostalo odnotowane

ludność miasta gasila podpalony w

Rosji uczestników i zwolenników

droga do stanowisk i kariery wiodla

Pospiesznie znikaly prowizoryczne

w prasie polskiej. W 23 numerze (z

trakcie odwrotu most na Styrze. Na