22

Okruchy historii

16­29 listopada 2018 nr 21 (313) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Jak Polacy Charków budowali (cz. XXXIX)

Charkowski książę nauki ­ Leon Cienkowski  (1822­1887)

Mieszkający na terenie Rosji Cesarskiej i Syberii Polacy tworzyli przez stulecia na wygnaniu ,,male Polski", gro-

madząc się wspólnie, aby nadal kultywować rodzime tradycje i zwyczaje. Nie wszyscy byli zeslani. Często los

ich zmuszal, aby pozostawić rodzinne strony i ruszyć w poszukiwaniu lepszego życia. Jedni wybrali Amerykę,

Europę Zachodnią czy Brazylię, a inni, skuszeni obietnicami cara ­ szli do Rosji, a nawet na Syberię. W XIX wie-

ku dla wielu to byla ,,ziemia obiecana". Po przybyciu na miejsce karczowali lasy i budowali najpierw ziemianki,

a później domy. Następnie wchodzili w związki rodzinne z miejscową ludnością i pozostawali tam na zawsze.

Jak pisal Stefan Kaniewicz: ,,Polak z zaboru pruskiego emigrujący do Niemiec mógl zostać tylko górnikiem lub

robotnikiem rolnym. Polak z Galicji emigrujący do Wiednia niekiedy zostawal ministrem. Ale Polak z zaboru ro-

syjskiego mógl stać się w Rosji milionerem, menedżerem, uczonym, dzialaczem spolecznym". I wielu z przyby-

lych na te tereny robilo blyskotliwe kariery. W świadomości jednak zawsze pozostawali Polakami i także tu na

obcej ziemi wszelkimi sposobami zabiegali o odrodzenie ojczyzny. Choć zdarzaly się również takie przypadki,

że w bardzo krótkim czasie zatracali wlasną świadomość narodową i przynależność religijną.

przeciwnie: bylo przyczyną wielu

we w pólnocnej Afryce jak i po terenie

tamy następujące slowa: ,,Lokcie się

MARIAN SKOWYRA

przykrości i bolesnych zawodów".

Syberii, badając miejscową przyrodę.

świecą, podeszwy odpadly, zdrowia

Brak jednak wiadomości, czy Cienko-

Odkryl kilka dotąd nieznanych nauce

inni wybierali te ziemie z zachwy-

nie ma, chleba nie ma"

wski ożenil się po raz kolejny, jednak

organizmów.

tu nad przyrodą i bogactwami natural-

Po ukończonych studiach chcial

wiemy, że posiadal syna Eugeniusza.

Wraz z przybyciem do Charko-

nymi tych terenów. Taką grupę stano-

pozostać w Petersburgu, tym razem

Największym jednak sukcesem

wa, zakończyl się okres dlugoletniej

wili niewątpliwie biolodzy i zoolodzy,

jako docent na uniwersytecie, jednak

w Petersburgu byla obrona w 1856

poniewierki Cienkowskiego. W Char-

którzy podjęli badania nad tutejszą

jawny sprzeciw profesor botaniki Szy-

roku pracy doktorskiej, odznaczonej

kowie spotkal wielu sprzymierzeń-

florą i fauną.

chowskiego, ostatecznie przekreślil

osobną premią, z otrzymanych zaś

ców i profesorów Polaków, z którymi

Jednym z najznakomitszych przy-

marzenia Cienkowskiego. Ten sprze-

środków Cienkowski odbyl roczną po-

szczerze się zaprzyjaźnil. Bral też

rodników polskich tego okresu byl

ciw wynikal z czystej zazdrości i oba-

dróż naukową po Niemczech, Francji,

aktywny udzial w życiu spolecznym

Leon Cienkowski, polski botanik, pro-

wy utraty katedry, gdyż mlody Cienko-

Wloszech i Węgrzech. W tym czasie

miasta, jak i miejscowej kolonii pol-

tozoolog, bakteriolog oraz zalożyciel

wski w tym czasie przygotowywal się

zapoznal się z wieloma europejski-

skiej.

pierwszej szkoly mikrobiologii.

do obrony pracy doktorskiej.

mi naukowcami. Także i tym razem

W Charkowie też sformulowal

Leon Cienkowski urodzil się 13

Mimo slabego zdrowia i drę-

po zwolnieniu z uniwersytetu w Pe-

pionierską na ten czas teorię mówią-

października 1822 roku w Warsza-

czących go nieustannie chorób, nie

tersburgu przez pięć lat przebywal

cą o braku wyraźnej granicy między

wie w biednej polskiej rodzinie. Od

mając innych perspektyw, podjąl się

Leon Cienkowski jako pro-

za granicą.

światem zwierząt i roślin w począt-

samego początku życia byl chorowi-

ekspedycji naukowej w charakterze

fesor w Charkowie

Dopiero w 1865 roku zostal za-

kowym okresie ich rozwoju, co po-

ty, jednak wykazywal duże zaintere-

naturalisty do Sudanu, kierowanej

proszony w charakterze profesora

twierdzilo pogląd na temat jedności

sowanie nauką. Toteż matka widząc

znużenia i oslabienia musial zatrzy-

przez pulkownika Jegora Kowalew-

botaniki do nowoerygowanego uni-

zdolności syna wszelkimi sposobami

mywać wielbląda, zsiadać, wlączać

skiego, a zebrane materialy z dwulet-

wersytetu w Odessie, gdzie pracowal

zabiegala, by dać synowi możliwość

nowy okaz do zbiorów, a następnie

niego pobytu w Sudanie opublikowal

do 1871 roku. Tutaj nawiązal przyjaźń

nauki i realizowania wlasnych ma-

gonić karawanę, która tymczasem

w ,,Wiadomościach Geograficznych"

z przyszlym noblistą J. Miecznikowym

już się znacznie oddalila".

oraz odbywal podróże naukowe. Tu

Po odbytej ekspedycji, z powodu

także spotkal się z jawnym szowini-

calkowitego braku środków przez

zmem ze strony profesorów odes-

pewien czas byl zmuszony przyjąć

skiego uniwersytetu, gdy odrzuco-

zatrudnienie w charakterze nauczy-

Gazeta Warszawska, nr 88 z 1853 roku, kiedy rozpoczęto

no kandydaturę Polaka, Aleksandra

ciela w Jaroslawiu, a następnie w

publikowanie wspomnienia Cienkowskiego na temat eks-

Weryho, na stanowisko szefa katedry

latach 1854­1861 pracowal jako pro-

pedycji naukowej

chemii. Wówczas to Leon Cienkowski

fesor Petersburskiego Uniwersytetu.

na znak protestu porzucil ostatecznie

Tutaj ponownie zostal zwolniony 10

rzeń. Także on sam dzięki determi-

oraz w polskiej ,,Gazecie Warszaw-

Odessę i 13 stycznia 1872 roku przy-

kwietnia 1861 roku z powodów zdro-

nacji i charakterowi ducha w następ-

skiej" pt. ,,Kilka rysów i wspomnień z

byl do Charkowa, gdzie pozostal do

wotnych, choć można upatrywać,

nych latach zdobyl ogólnoświatowe

podróży po Egipcie, Nubii i Sudanie"

śmierci przez kolejne 15 lat, miesz-

że zwolniono go z czystej zazdrości

uznanie.

z 1853 roku. O tej ekspedycji jeden z

kając przy ulicy Biseriewskiej, choć

względem mlodego uczonego, która

Pierwsze nauki pobieral w War-

jego przyjaciól tak pisal: ,,Nieraz opo-

nieprzerwanie marzyl o powrocie do

istniala w jego petersburskim otocze-

szawie, gdzie w 1839 roku ukończyl

wiadal mi swoje cierpienia, jak musial

Warszawy, a tęsknotę do tego miasta

niu akademickim.

warszawskie gubernialne gimnazjum,

zdążać za karawaną przywiązany do

Wspomnienie pośmiertne

wyrazil w następujących slowach:

Dodatkowo w 1859 roku zawarl

a miejscowe wladze widząć nieprze-

wielbląda, na którym w napadzie

o Leonie Cienkowskim

,,Warszawa zawsze stoi mi przed

nieudane malżeństwo. We wspo-

ciętne zdolności chlopca, skierowaly

choroby dosiedzieć nie mógl, a na

świata organicznego. W urządzonym

oczyma jako przytulek na dalekim ho-

mnieniu pośmiertnym August Wrze-

go jako stypendystę na uniwersytet

ugaszenie pragnienia mógl jedynie

wlasnoręcznie charkowskim gabi-

ryzoncie, ale tracę nadzieję, żebym

śniowski tak pisal o pierwszym mal-

w Petersburgu, gdzie jeszcze w tym

otrzymywać nieco zgnilej wody ze

necie mikrobiologicznym przygoto-

kiedykolwiek do niego doplynąl". W

żeństwie Cienkowskiego: ,,Mialo ono

roku rozpocząl studia na Wydziale

skórzanego worka wiezionego na

wywal szczepionki przeciwwągliko-

trakcie pracy w Charkowie Cienko-

być zwiastunem domowego szczę-

Matematycznym. Jednak pod wply-

wielblądzie; jak spotkawszy roślinę

we, które wkrótce zastosowywano

wski odbywal liczne podróże nauko-

ścia i spokoju, lecz stalo się wprost

wem wykladów prof. S. Kutorgi o roz-

lub owada, czy jaszczurkę, pomimo

niemal w calej Rosji. W 1880 roku

woju zwierząt, Cienkowski przeniósl

przewodniczyl ekspedycji naukowej

się na Wydzial Nauk Przyrodniczych,

nad Morze Biale ­ na Wyspach So-

który ukończyl w 1844 roku. W tym

lowieckich, gdzie badając miejscową

też czasie byl zobowiązany do powro-

florę i faunę odkryl ponownie kilka

tu do rodzinnej Warszawy, aby w cha-

nowych gatunków. Dla Charkowa

rakterze nauczyciela gimnazjalnego

dokonal mikroskopowej analizy wody

odpracować otrzymywane w Peters-

wodociągowej. Wiele korespondowal

butrgu stypendium. Marzyl jednak o

z uczonymi Warszawy.

dalszych studiach i po wielu żmud-

W 1883 roku skarżyl się na znacz-

nych staraniach uzyskal zezwolenie

ny upadek na zdrowiu i zaplanowana

na kontynuowanie studiów magister-

podróż naukowa do Egiptu musiala

skich, które szczęśliwie sfinalizowal w

być odlożona. Jednak w tym roku

1846 roku na podstawie obrony pracy

z inicjatywy Towarzystwa badaczy

magisterskiej pt. ,,Kilka elementów hi-

przyrody zorganizowano obchody

storii rozwoju roślin iglastych". Pozba-

35-lecia naukowej dzialalności Le-

wiony stypendium ostatnie dwa lata

ona Cienkowskiego. Wówczas to

Cienkowski przeżyl w skrajnej bie-

6 lutego do Charkowa z terenów

dzie, podejmując się okazjonalnego

calego Imperium Rosyjskiego przy-

zatrudnienia, które ledwie starczalo

bylo przeszlo 1000 uczonych, chcąc

na wyżywienie, jednak chęć wiedzy

wyrazić szczere uznanie dla wybit-

przewyższala uczucie glodu i chlodu.

nego naukowca. Listy gratulacyjne

Z tego okresu w jednym z listów czy-

Uniwersytety z którymi związany byl Leon Cienkowski